Lisans ve Lisansüstü Öğretiminde Evrim Eğitimi Nasıl Olmalıdır?

qooxtar Mart 02, 2017

Lisans ve Lisansüstü Öğretiminde Evrim Eğitimi Nasıl Olmalıdır?

Prof.Dr. Hasan H. BAŞIBÜYÜK

Cumhuriyet Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, 58140-Sivas

1. Giriş

Bilim tarihinde Darwin (1859)’in evrim teorisi kadar kamuoyuna mal olmuş ve tartışılan başka bir teori yoktur. Tartışma bilim çevrelerinde değil, kamuoyundadır. Teoriye ilişkin bilim çevrelerindeki tartışma 1900’lerin ilk çeyreğinden hemen sonra Mendel genetiğinin yeniden keşfi, kalıtımın yasalarının ortaya konulması ve populasyon genetiği üzerine ampirik çalışmaların sonuçlarının ortaya çıkmasından sonra önemli ölçüde sona ermiştir. Bu dönem araştırmacıları populasyon genetiği, yeni sistematik bilimi ve evrimin teorisinin yeniden sentezi alanlarına önemli katkılarda bulunmuşlardır. Fisher (1918, 1922, 1930) doğal seçilim ile Mendel yasalarının uyumlu olduğunu gösterdi. Wright (1931) ve Haldane (1932) populasyon genetiği çalışmalarından hareketle Mendel Populasyonlarının Evrimi ve Evrimin Nedenleri üzerine eserler yayınladılar. Dobzhansky (1937) populasyon genetiği üzerine yaptığı deneysel çalışmalarını Genetik ve Türlerin Kökeni adlı eserinde topladı. Mendelizm ile Darwinizm arasındaki bu uzlaşmadan sonra “Modern Sentez” dönemine girildi. Bu dönemde evrim teorisinin genetik bilgiler ışığında yeniden yorumu yapıldı. Mayr ve Huxley gibi araştırmacıların modern sentez dönemine önemli katkıları oldu. Huxley (1942) Evrim: Modern Sentez adlı kitabında Fisher, Haldane, Wright ve Dobzhansky gibi bir çok araştırmacının kavramlarını evrimsel sorulara uygulayarak yaygınlaşmalarını sağladı. Mayr (1942)’in yayınladığı Sistematik ve Türlerin Kökeni adlı, eser bir çok polemiğe bir cevap niteliği taşıması ve bütünleştirici modern sentez teorisine katkısı bakımından oldukça önemlidir. Modern sentez döneminin tartışmalarının devam ettiği yıllarda Watson ve Crick (1953) genetik bilgiyi taşıyan DNA molekülünün yapısını ortaya koydular. Neo-Darwinizm veya Modern Sentez, Futuyama (1986) tarafından şöyle tanımlanmaktadır:

Bu yıllardan sonraki dönemler bağımsız veri kaynaklarından elde edilen bilgilerin artması ile, her geçen gün evrim teorisini daha da güçlendirmesi dönemi olmuştur. Bu dönemde evrim üzerine yazılmış önemli eserlerin listesi burada verilemeyecek kadar çoktur. Günümüzde gelinen noktada evrim teorisi birçok bilim dalından elde edilen bilgilerden beslenmekle birlikte, moleküler biyoloji bu kaynakların en önemlisidir. Bu alanda üretilen veriler Kimura (1968)’nın Nötral Evrim teorisini formüle etmesini sağladı. 1960’lardan bu yana moleküler biyoloji alanında kaydedilen baş döndürücü gelişmeler büyük miktarlarda DNA ve protein dizi bilgisi edinmeyi olanaklı kılmıştır. Bu veriler evrimsel mekanizmaların daha iyi anlaşılmasına ve deneysel olarak gösterilmesine katkıda bulunmuştur. Moleküler biyoloji ve bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler bu hızla devam edecek olursa, çok yakın bir gelecekte bütün yaşam formlarının karşılaştırılabilir gen dizileri ve bu veriyi analiz edecek güçlü bilgisayarlar yardımıyla yaşam tarihini tam olarak ortaya koymak mümkün olacaktır. Bu gün bilim çevrelerinin gündeminde evrim teorisine ilişkin bir tartışma yoktur. Bu tartışma yaklaşık üç çeyrek asır önce sona ermiştir. Evrim teorisi konusunda kamuoyundaki tartışma ise bilimsel değil moral bir tartışmadır. Bazı küresel lobiler bu tartışmayı gündemde tutarak ekonomik ve siyasal rant sağlamaktadırlar. Esas olarak bu lobiler, özü itibariyle yaratılış görüşü olan, ancak bilimsel yaradılışçılık, akıllı tasarım teorisi gibi adlarla anılan görüşlere, özellikle lise müfredatında, eşit ağırlık ve zaman verilmesi konusunda faaliyet yürütmektedirler.

Klasik evrim öğretimine ilişkin bilgilerimiz, bu dönemlerde yazılmış evrim kitaplarından gelmektedir. Bu kaynaklardan edinilen bilginin ışığında, evrim öğretiminin yukarıda çok kısa bir özeti sunulan evrim teorisinin gelişimine paralel bir gelişme göstermiş olduğu söylenebilir. Modern Sentez döneminden sonra yazılan kitaplarda, Canlılarda değişim; Canlıların yapısal, gelişimsel ve genetik yapıları; Yaşamın kökeni; Jeolojik zamanlar ve fosil kayıtlar; Adaptasyon; Doğal seçilim ve Türleşme gibi konulara yer verilmektedir (Örneğin, Moody, 1953). Bu dönemlerde başlayan ve 1990’lara kadar devam yaygın eğilim ise aşağıdaki konuların öğretilmesi üzerinedir: Evrim teorisinin tarihçesi; Evrim üzerine tartışmalar ve kanıtlar; Inorganik evrim: Evrenin evrimi, Dünyanın evrimi; Organik evrim: Moleküller ve yaşamın kökeni; İlkin hücrenin evrimi; Endosimbiyotik hipotez ve ekaryotların evrimi; Protozoa’dan Metazoa’ya evrim; Omurgalıların evrimi; Sudan karaya geçiş; Çiftyaşamlı; Sürüngen ve Kuşların Evrimi; Memelilerin Evrimi; İnsanın Evrimi; Evrimin mekanizmaları (mutasyon, doğal seçilim, genetik sürüklenme) ve adaptasyon; Sınıflandırma ve Evrim; Filogeni ve Evrim; Türleşme ve yüksek taksonların evrimi (Örneğin, Ross, 1962; Strickberger, 1990; Skelton, 1993). Konu başlıklarından anlaşılacağı gibi, bu dönemde evrim teorisinin doğası ve evrime neden olan mekanizmaların ampirik olarak ortaya konulmasından çok daha ağırlıklı olarak, evrenin oluşumundan başlatıp günümüze kadar getirilen bir yaşam tarihi işlenmektedir.

Futuyama (1986) ile başlayan yeni eğilim ise evrim öğretiminin kapsamında daha çok evrimin

doğası, evrimin moleküler temelleri ve mikroevrimin ampirik verilerle gösterilmesi, ekolojik,biyocoğrafik ve filogenetik veriler ile makroevrimin (türleşme ve soyhatlarının oluşumu) ortaya konulması, ve evrimin günlük hayatta kullanımının gösterilmesi konuları yer almaktadır. 21. Yüzyılda yayınlanan hemen hemen tüm evrim kitaplarında bu eğilim baskın biçimde göze çarpmaktadır (Stearns& Hoekstra, 2000; Freeman & Herron, 2003; Ridley, 2003; Moya & Font, 2004; Futuyama, 2005). Bu eğilimi tanıtmak için Ridley (2003)’in Evrim kitabının içindekiler kısmı aşağıda sunulmuştur (Ek 1.)

2. Ülkemiz Lisans ve Lisansüstü Programlarında Evrim Eğitimi

2.1. Yöntem

Lisans ve lisansüstü eğitimde okutulan evrim dersleri ve içerikleri konusunda 49 Biyoloji sekiz Moleküler Biyoloji ve Genetik bölümü olmak üzere toplam 57 program incelenmiştir. Programlar konusunda veri toplamak amacı ile ilgili bölüm başkanlıklarına e-posta gönderilerek, programlarında evrim konularını işleyen dersler konusunda bilgi istenmiştir. Az sayıda bölümden geri bildirim alınması üzerine, her bir bölümün internet sayfasına tek tek girilerek lisans ve lisansüstü programları incelenmiş, ders içerikleri kontrol edilmiş ve evrim konularını kapsayan dersler saptanmaya çalışılmıştır. İnternet ortamında bilgi bulunmayan bölümler konusunda bilgiye ulaşmak için ise, eğer biliniyorsa, ilgili bölümde dersi veren öğretim üyesine olanaklar ölçüsünde ulaşılmaya çalışılmıştır. Yukarıda sözü edilen yollarla çoğu program konusunda bilgi edinmek mümkün olmuş, ancak özellikle lisansüstü programlarda, evrime ilişkin okutulan dersler konusunda birçok bilgi eksik kalmıştır. Ders içeriklerinin değerlendirilmesi, işlenen konu başlıkları ve izlenen kaynaklar göz önünde tutularak yapılmıştır.

2.2. Bulgular

Lisans programında okutulan evrim veya benzeri dersler konusundaki bazı bilgiler Tablo 1 ve 3’de sunulmuştur. Bu tablolarda da görüldüğü gibi, incelenen Biyoloji programlarından beş tanesinde evrim veya eşdeğer bir ders bulunmamaktadır. Altı programda seçmeli ders olarak yer almakta, 38 programda ise zorunlu ders olarak bulunmaktadır (Tablo 2). Evrim dersi bulunan programlarda, ders genellikle 4. sınıfta tek dönem olarak okutulmakta olup, 21 programda haftada üç saat, 23 programda ise haftada iki saattir (Tablo 1 ve 2). Evrim dersi yanında lisans programlarında seçmeli olarak Moleküler Evrim dersi bulunan üç program, Bitki Filogenisi dersi bulunan bir program ve Paleobotanik dersi bulunan bir program vardır (Tablo 1).

Ülkemizde bulunan sekiz Moleküler Biyoloji ve Genetik programından dördünde evrim ya da eşdeğer içerikli bir ders bulunmamaktadır (Tablo 3) Edinilen bilgiye göre, evrim dersi bulunmayan Bilkent Üniversitesi, Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümünde hemen her derste bir dönemde üç saat olmak üzere evrim konusu işlenmektedir. Boğaziçi Üniversitesinde öğrencilerin başka programlarda okutulan evrime ilişkin dersleri alması özendirilmektedir. Sabancı Üniversitesinde ise birkaç hafta evrim konularına yer verildiği öğrenilmiştir. İstanbul Teknik Üniversitesi programında ise Sistematik Biyoloji adlı derste evrim konularının geniş bir biçimde işlendiği bildirilmiştir. Dersin bulunduğu programlarda ders içerikleri genellikle moleküler evrim konuları başta olmak üzere, evrimsel mekanizmalar, amino asit ve DNA dizilerinin değişimi ve evrimi, mutasyonlar ve evrim, filogeni ve evrim gibi konularda yoğunlaşmaktadır.

Biyoloji Bölümleri 20 Lisansüstü programında evrimsel konuları ele alan dersler bulunmakta olup, 15 programda ders bulunmamaktadır. İncelenen programların 14’ü konusunda ise bilgi edinilememiştir (Tablo 4 ve 5). Moleküler Biyoloji ve Genetik bölümlerinin ise sadece iki lisansüstü programda evrim içerikli dersler okutulmaktadır (Tablo 6).

Lisans programlarında okutulan evrim dersleri içerikleri bakımından da incelenmiştir. Atatürk, Celal Bayar, Dumlupınar, İzmir İleri Teknoloji, Niğde, Selçuk; Süleyman Demirel ve Karaelmas üniversitelerinin Biyoloji Bölümlerinde okutulan evrim derslerinin içerikleri konusunda bilgi edinilememiştir. İçerik bilgisine ulaşılan programlarda evrim dersi (i) Evrim karşıtı içerik; (ii) Dar kapsamlı ve güncel olmayan içerik; (iii) Yaşam tarihini kapsayan klasik içerik; (iv) Güncel içerik olmak üzere başlıca dört kategoriye ayrılabilir. Bu sınıflandırma doğası gereği subjektif olup, bazı eksiklerin bulunması ve hataların yapılmış olması kaçınılmazdır. Ancak, aşağıda her bir kategoriye verilen örnekler yazarın hangi ölçütleri kullanarak bir sınıflandırma yaptığının anlaşılması konusunda fikir verecektir.

İlk kategoriye örnek olarak Gaziosmanpaşa Üniversitesi Biyoloji Bölümü programında seçmeli olarak yer alan evrim dersinin içeriği aşağıda sunulmuştur.

“BİO 320 EVOLUSYON 3 0 3 (SEÇMELİ)

Evrim Terminolojisi, Evrenin Yaratılışı, Hayatın Kökeni, Jeolojik ve Arkeolojik Yaş Tayin Metodları ve Kritiği, Jeolojik Zamanlar, Evrim ve Yaratılış Görüşlerinin Tarihi Gelişimi, Darwinizim ve Kritiği, Evrime Gösterilen Deliller ve Kritiği, Mutasyonlar ve Kritiği, Mikroevolusyon ve Yeni Türlerin Teşekkülü, İnsanın Menşei, Yaratılış Modeli ile Evrim Görüşünün Karşılaştırılması.

Verebilecek öğretim Üyeleri: (........)

Faydalanabilecekleri Kaynaklar:

1. Demirsoy, A., 1991. Kalıtım ve Evrim, Meteksan A.Ş., Ankara.

2. Tatlı, A., 2002. Yaratılış ve Evrim, Dumlupınar Üni. Fen-Ede. Fak. Kütahya”

Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Biyoloji Bölümü Web sayfası (Mart, 2007)

Aynı ağırlıkta olmasa da, Sütçüimam ve Muğla Üniversitesi Biyoloji programlarında evrim eleştirisi önemli yer tutmaktadır. Harran Üniversitesi Biyoloji programlarında da ‘evrime bilimsel itirazlar’ konusu bulunmaktadır.

Aşağıda sözü diğer kategoriler evrim teorisi ve kavramlarını bilimsel bir gözle değerlendirmektedirler. İkinci kategoride tanımlanan programlarda kapsam dar olup, ağırlıklı olarak Modern Sentez döneminin konuları i şlenmektedir. Bozok, Çukurova, Ege, Erciyes, Fırat, Gazi, Gaziantep, Harran, Kafkas, Kırıkkale, Marmara, Muğla ve Sütçüimam Üniversiteleri programları bu kategoride değerlendirilebilir. Bu kategoriye örnek olarak Çukurova Üniversitesi, Biyoloji Bölümünde okutulan evrim dersi içeriği verilmiştir:

“BL 415 Evrim (2+0+0) 2 (Zorunlu)

Evrimin tanımı; Dünyanın yaşı ve hayatın kökeni; Evrim ve adaptasyon; Evrimin delilleri; Karşılaştırmalı morfolojiden deliller; Karşılaştırmalı anatomiden deliller; Embriyolojiden deliller; Seroloji ve biyokimyadan deliller; Paleontolojiden deliller; Fizyolojiden deliller; Sitolojiden deliller; Genetikten deliller; Paleontolojik delillere dayanılarak atın ve insanın evriminin açıklanması; İnsan ırkları” Çukurova Üniversitesi, Biyoloji Bölümü Web sayfası (Mart, 2007)

Ankara, Balıkesir, Dicle, İstanbul, Kocatepe, Mustafa Kemal, Onsekizmart üniversitelerimiz yaşam

tarihi ağırlıklı, klasik evrim öğretimini kapsayan içerik kategorisinde sınıflandırılmıştır. Bu kategoriye örnek olarak İstanbul Üniversitesi, Biyoloji programında okutulan Evolüsyon dersinin içeriği aşağıda sunulmuştur:

“Evolüsyon (202), Zorunlu, IV Yıl; VIII Yarıyıl

Evrim nedir? Evrimin meydana gelmesinde rolü olan faktörler; Ortam koşullarının değişmesi; Eşeyli çoğalma; Bireysel değişiklikler (Varyasyon); Fenotipik değişiklik (Modifikasyon); Genotipik değişiklik (Mutasyon); Seleksiyon; Adaptasyon; Canlıların ayrı kalmasına yol açan olaylar (izolasyon mekanizmaları); Evrim teorileri; Evrimin kanıtları; Canlıların evrimi; Evrenin oluşumu; Yerin oluşumu; İnorganik evrim; Organik evrim;.Moleküler evrim; Hücresel evrim; Bitkilerin evrimi; Omurgasızların evrimi; Sudan karaya geçiş; Omurgalıların evrimi; Sıcak kanlılık; İnsanın evrimi; Evrim teorisine karşı görüşler İzlenilen temel kaynaklar:

1. Zubay, G. 1996. Origins of Life on the Earth and in the Cosmos. Academic Press, San Diego.

2. Campbell, N. A., Mitchell, L.G. & Reece, J. B. 2002. Biology: Concepts and Connections, Addison Wesley Longman, Inc.

3. Stearns S.C. & Hoekstra, R.F. 2005. Evolution: An Introduction, Oxford University Press” Bu bilgi ders sorumlusu Prof. Dr. Yavuz Çotuk tarafından sağlanmıştır.

Son kategoride ise yeni yaklaşım ve bilgileri programlarına almaya çaba gösteren bölümleri

görmekteyiz. Abant İzzet Baysal, Adnan Menderes, Akdeniz, Anadolu, Cumhuriyet, Hacettepe, İnönü,

Kocaeli, Mersin, Ondokuzmayıs, Osmangazi, ODTU, Pamukkale, Trakya ve Uludağ üniversiteleri,

programlarında kısmen de olsa aşağıdaki konuları kapsayan bir ders içeriği bulunmaktadır. Evrim

teorisinin kabulleri; Bu kabullerin ampirik olarak ispatı, Evrimden sorumlu süreçlerin (mutasyon, genetik sürüklenme, doğal seçilim ve göç) ayrı ayrı ampirik olarak ortaya konulması, türleşme ve tür üstü kategorilerin evrimleşme mekanizma ve süreçlerinin irdelenmesi, evrimsel tarihin yeniden yapılandırılması, günlük hayatta evrimsel biyolojinin kullanımı, moleküler ve organik evrim ile insanın evrimine ilişkin konular işlenmektedir. Bu kategoriye örnek olarak İnönü Üniversitesi, Biyoloji Bölümü programı aşağıda sunulmuştur:

EVRİM (303), ZORUNLU, IV. Yıl, VIII Yarıyıl

Moleküler Evrim: RNA dünyası ve biyomoleküllerin oluşumundan ökaryotik evrime kadar yaşanan süreç; Evrimsel kavramların tanıtılmasında güncel bir örnek: HIV ve kökeni; Evrime kanıtlar; Darwinist doğal seçilim; Varyasyon ve moleküler kaynakları: evrim için önemli olan mutasyonlar; Evrimsel mekanizma olarak doğal seçilim, mutasyon, genetik sürüklenme ve göçün değiştirici etkisinin ampirik olarak gösterilmesi; Adaptasyon kavramı ve adaptasyonun analizinde gözlemsel, deneysel ve karşılaştırmalı çalışmalar; Eşeysel seçilim; Tür kavramları ve türleşme modelleri; Evrimsel tarihin yeniden yapılandırılmasının teori ve pratiği; Kambriyen patlaması ve sonrası; İnsanın evrimi. İzlenilen temel kaynaklar:

1. Çıplak vd.(Çeviri ed.). 2002. Evrimsel Analiz, Palme Yayıncılık, Ankara

2. İnternet Kaynakları.

3. Madigan, M. & Martinko J. 2005. Brock Biology of Microorganisms, Pearson Education.

Bu bilgiler ders sorumlusu Prof. Dr. Murat Özmen tarafından sağlanmıştır.

Moleküler Biyoloji ve Genetik programlarında bulunan evrim derslerinde ise ağırlıklı olarak

moleküler evrim konuları olan genomun yapısı, evrimin moleküler temelleri, amino asit ve DNA

dizisinde evrimsel değişimler ve moleküler filogeni gibi konular işlenmektedir.

Lisansüstü programlarda bulunan evrim konulu dersler spesifik içeriklere sahiptirler. Her birini

burada değerlendirmek olanağı yoktur. Genel bir değerlendirme yapılacak olursa, bir çoğunun güncel

bir içeriğe sahip olduğu söylenebilir.

3. Evrim Eğitimi Nasıl Olmalıdır?

İyi bir evrim öğreniminin verilebilmesinin birinci koşulu, öğreticilerin ders kapsamını iyi planlamış olmasına ve evrimi nasıl öğretecekleri konusunda sistematik bir yaklaşım geliştirmiş olmalarına bağlıdır. Eğitim Bilimlerinde uzman olmayan bu makalenin yazarı, aşağıdaki önerileri büyük ölçüde yararlandığı ve düşüncesine paralellik taşıyan Berkeley Üniversitesinin konu ile ilgili bir ile lisansüstü ve lisans öğretiminde Evrim dersleri veren bir öğretim üyesi olarak edindiği deneyimlerin ışığında yapmaktadır. Bu anlamda evrim öğretimi (i) evrimi öğrenme ve kapsam belirleme, (ii) öğretme stratejilerinin geliştirilmesi şeklinde iki aşamalı bir süreçtir (Understanding Evolution-Mart 2007). Güncel evrim öğretiminin kapsamı ana hatları ile aşağıdaki konulardan oluşmaktadır:

• Bilim ve Bilimin Doğası: Bilim ve bilimsel metodun nasıl çalıştığının kavratılması

• Evrim: Biyolojik evrimin temel kavramlarının, evrim teorisinin kabullerinin, bu kabulleri doğrulayan kanıtların, evrimden sorumlu mekanizma ve süreçlerin, türleşme ve türüstü kategorilerin evriminin öğretilmesi

• Kanıtlar: Bağımsız veri kaynaklarından elde edilen evrime ilişkin kanıtların ayrıntılı bir şekilde öğretilmesi

• Evrimin Kullanımı: Evrimin günlük yaşamdaki öneminin kavratılması

• Yanlış İnanışlar: Kamuoyunda evrimin yanlış anlaşılmasını sağlayan yanlış görüş ve yaklaşımların irdelenmesi

• Evrimsel Düşüncenin Tarihi: Evrimsel düşüncenin tarihsel gelişiminin irdelenmesi

Evrimi öğretmek ise şu stratejilerden yararlanılabilir:

• Evrimi Öğretmek: Evrimi öğretmek için evrimin temel kavram ve yaklaşımına odaklanmalı ve iyi bir ders planı yapılmalıdır

• Engellerin Üstesinden Gelmek: Öğretme sürecinde karşılaşılabilecek potansiyel engeller ve bunların aşılması için stratejiler tanımlanmalıdır

• Potansiyel Tuzaklar: Yaygın yanlış anlamaları gidermek için stratejiler tanımlanmalıdır

• Evrimi Anlamak İçin Yönlendirme: Evrime ilişkin güncel bilgi ve materyalden öğrencilerin haberdar edilmesi ve bu bilgiye ulaşma yolları öğretilmelidir

3.1. Evrim Öğretiminde Kapsam

Bilimin Doğası

Öğrencilere evrim öğretiminin başında bilimin tanımı, bilim felsefesi, bilimsel mantık, bilimsel bilginin

üretim süreçleri, bilimsel metot, bilimsel teorilerin oluşum süreçleri, teori ve hipotez arasındaki farklar,

biyolojik bilimlerde teoriler, diğer bilim dallarında teorilere örnekler gibi konular anlatılmalıdır.

Bilimsel teorilerin (i) bir fenomenin (görüngü) ortaya konulması, (ii) bu fenomenin açığa çıkması ve

işlemesinden sorumlu süreçlerin saptanması ve açıklanması şeklinde iki temel görev üstlendiği

kavratılmalıdır. Bilimin metodolojisi olan ve belli prensipler altında doğayı derinlemesine anlama

süreci olduğu ve kanıtlar ışığında çalıştığı kavratılmalıdır. Bu anlamda birimsel bir teori olan evrim

teorisinin (i) türlerin ortak bir atadan köken aldıkları ve zaman içinde değiştikleri saptamasını yaptığı,

(ii) bu ortak ata ilişkisi ve değişimden sorumlu mekanizma ve süreçlerin neler olduklarını ortaya

koyduğuna dikkat çekilmelidir.

Evrimin Konuları

Evrim öğretimi temel olarak yukarıda sözü edilen evrim teorisinin canlılığa ilişkin saptadığı

fenomenleri ve bu fenomenlerden sorumlu süreçleri açıklayan bir içeriğe sahip olmalıdır. Evrim

öğretimi şu temel konuları içermelidir:

• Tanım: Evrim ve evrim teorisinin ne olduğu tanımlanmalıdır.

• Örüntü: Canlılığa ilişkin gözlenen örüntü bütünü tanıtılmalıdır (“Canlılar ortak bir atadan köken alır ve zaman içinde değişir”). Bu örüntü bütünü bağımsız veri setlerinden elde edilen kanıtlarla desteklenmelidir.

• Mekanizmalar (süreçler): Evrimden sorumlu mekanizma ve süreçler tanıtılmalıdır (Mutasyon, Rekombinsayon, Doğal Seçilim, Genetik Sürüklenme. Göç; Adaptasyon ve Adaptasyonun Doğası).

• Mikroevrim: Bir nesilden diğerine alel veya özellik frekansında değişmeye neden olan mekanizmalar ve sonuçları matematiksel ve ampirik olarak gösterilmelidir.

• Türleşme: Tür ve türün doğası, tür kavramları ve uygulamaları; yeni bir türün nasıl açığa çıktığı, türleşme mekanizmaları ve türleşme modelleri tanıtılmalı ve ampirik örneklerle desteklenmelidir.

• Makroevrim: Evrimin tür ve türüstü kategorilerde nasıl çalıştığı tanıtılmalıdır.

• Güncel konular: Günümüzde evrime ilişkin ilginç sorular ve araştırma alanları tanıtılmalıdır

Kanıtlar

Evrim teorisinin ileri sürdüğü ‘canlılar ortak bir kökene sahiptirler ve zaman içinde değişirler’

önermelerini sınayan ve doğrulayan birçok bağımsız veri seti vardır. Bunlar aşağıdaki beş başlık altında toplanabilir.

• Fosil Kanıtlar: Yokoluş gerçeğinin ortaya konulması; eski taksonlar ile bunların ardılları olan günümüz taksonları arasındaki süreçte geçen evrimsel değişmelerin ortaya konulması; geçiş formlarının tanıtılması ve büyük evrimsel sıçramaların anlaşılmasına yardımcı olan örneklerin öğretilmesi konularını kapsamalıdır.

• Homoloji: Çok sayıda morfolojik, anatomik, gelişimsel ve hücresel/moleküler homoloji örnekleri tanıtılarak, ‘ortak ata ve değişme’ olgusu kavratılabilir.

• Zaman ve mekanda yayılış: Canlıların ortaya çıkma kronolojileri ve yayılışlarının tanıtıldığı bilgileri kapsamalıdır. Böylece, canlıların bir kez ve aynı anda “yaratılmadıkları” kavratılmalıdır.

• Doğrudan gözlem: Yapay seçilim, ekolojik çevrenin değiştirici gücüne (doğal seçilim) örnekler, evrimsel mekanizmaların işleyişine ilişkin ampirik çalışmalar veya deney örnekleri verilerek, doğal seçilim, genetik sürüklenme ve göçün bir nesilden diğerine alel veya özellik frekansını değiştirici etkisi kavratılmalıdır.

• Canlılar tarihi: Canlılar arasındaki akrabalık ilişkisi ve filogeni örnekleri tartışılmalıdır.

Evrimin Günlük Yaşamda Yeri

Evrim düşüncesinin insan yaşamının kalitesini nasıl arttırdığı, tıpta, tarım ve hayvancılıkta, koruma

biyolojisinde nasıl kullanıldığı örneklerle tanıtılmalıdır.

Yanlış Anlamalar

Evrimin nasıl çalıştığı, yaşamın kökeni, değişmenin doğası, evrimde rastlantı ve zorunluluk, “bilinçli” adaptasyon, “ihtiyaca göre evrim” konularında yaygın yanlış anlamalar düzeltilmelidir. Evrimin sadece bir “teori” olduğu, evrim teorisinin “krizde olduğu”, “biyologların evrimi reddettiği”, evrim teorisinin“eksik ve yanlış bir teori” olduğu iddialarını cevaplayan bilgiler sunulmalıdır. Evrimin bir inanç olmadığı, her hangi bir bilimsel teorinin bütün şartlarını taşıdığı ve kanıtlar temelinde çalıştığı kavratılmalıdır.

Evrimsel Düşüncenin Tarihi

Evrimsel düşüncenin nasıl şekillendiği, 1800’ler öncesi durum, 1800-1900 arası dönemde

karşılaştırmalı morfoloji ve anatomi; embriyoloji; fosil kayıtlar; biyocoğrafya ve kalıtım konusunda

elde edilen bilgiler, 1900-günümüz arasında biyoloji alanında meydana gelen baş döndürücü keşif ve

gelişmeler ışığında gözden geçirilmelidir. Günümüzde evrimsel biyolojinin geldiği nokta ve evrimin

hızı, soy hatları arasında çeşitlenmenin doğası ve hızı, karmaşıklığın (complexity) doğası, yokoluşlar

gibi sorunlar ile uğraştığı tanıtılmalıdır.

3.2. Evrim Öğretiminde Stratejiler

Evrimi Öğretmek

Evrim öğretiminde varyasyon; varyasyonun kaynağı olan mutasyon; genetik özelliklerin bir nesilden

diğerine aktarılması olan kalıtım; bir nesilden diğerine alel frekansında değişim olan mikroevrim; bu

değimeyi sağlayan evrimsel mekanizmaları olan doğal seçilim, genetik sürüklenme, göç ve mutasyon; doğal seçilime cevap olan adaptasyon ayrıntılı bir biçimde tanıtılmalıdır. Evrim teorisinin varsayımları bağımsız veri kaynaklarından (jeoloji, biyocoğrafya, filogeni, moleküler biyoloji v.b.) elde edilen kanıtlar ışığında tartışılmalıdır. Populasyonlar yada soy hatları arasında farklılaşma olan makroevrim; yaşam tarihine zaman perspektifi ile bakmaya yarayan filogeni konular tartışılmalıdır. Bunun yanında, bilimin doğası; evrim düşüncesinin ortaya çıkışı ve gelişimi; evrim teorisine eleştirilerin (bilimsel olmayan ancak öğrencinin öğrenme sürecini etkileyecek ve ön yargılar oluşturmasına neden olabilecek yanlış anlamaların giderilebilmesi için) cevaplandırılması konuları da evrim öğretiminde mutlaka değinilmesi gerekli konular arasında sayılabilir. Bu temel evrim konularının öğretilmesi için öğretim üyesi, ders anlatımı dışında aşağıdaki önerileri, anlamayı ve kavramayı güçlendirici faaliyetler olarak planlanabilir:

• Konulara ilişkin güncel makalelerin öğrenciler tarafından okunmasının sağlanması ve sınıf ortamında tartışılması

• Öğrencileri bir konuda literatür araştırması yapmaya ve bu literatürü okumaya zorlayan ödevlerin verilmesi; hazırlanan ödevlerin sınıf ortamında tartışılması

• Öğrencilerin belli konu ve kavramları daha iyi anlamalarını sağlamak için sınıf ortamında basit gözlem veya deneylerin yapılması [Örneğin, genetik sürüklenme kavramının anlatılması sırasında bir torbaya konulan iki farklı renkten oluşan belli sayıdaki boncuktan (gametleri temsil ederler) oluşturulan gen havuzu ile zigotların rastgele oluşturulması ve birinci nesilde alel frekansındaki değişmenin gözlenmesi gibi]

• Öğreticinin ders anlatımında olabildiğince görsel materyal kullanması

• Öğreticinin anlattığı konu ve kavramları ampirik örneklerle desteklemesi

Engellerin Üstesinden Gelmek

Evrim öğretimi bilim öğretiminin önemli bir parçası olup, evrim öğretilmeden yaşam bilimlerini

öğretmek olası değildir. Evrim teorisi her hangi bir diğer bilimsel teori gibi, bilimsel metot altında ve

bilimsel kanıtlar ışığında işleyen bir teori olmasına ve bilimsel ölçütler bakımından oldukça iyi bir

desteğe sahip olmasına rağmen, özellikle belli çevrelerin bilimsel olmayan, yanlış ve asılsız iddiaları ve saldırılarına hedef olmaktadır. Bu durum, öğrencilerde belli ön yargılar ve yanlış inanışların oluşmasına yol açmaktadır. Bilimsel bir teorinin alternatifinin ancak başka bir bilimsel teori olacağı, yaratılış düşüncesinin bilimsel bir görüş olmadığı, evrimsel biyolojinin geçerli bir bilim olduğu, evrim teorisine itirazların moral kaygılardan ötürü biliçli bir kampanyanın ürünü olduğu öğrencilere anlatılmalıdır. Öğrencilerde gözlenen ön yargılar ve yanlış inanışlar tanımlanmalı ve bunların düzeltilmesi için stratejiler geliştirilmelidir. Engellerin üstesinden gelmek için dört genel stratejiden söz edilebilir:

• Evrim konusunda bilgi birikiminizi ve altyapınızı güncelleyin

• Ders repertuarınıza öğrencilerinizin düşünmesini ve yorumlamasını sağlayan konular ekleyin

• Yaygın potansiyel tuzakları tanımlayın; doğru terminoloji kullanın ve doğru ders içeri planlayın

• Evrim konusunda sık sorulan sorulara doğru ve doyurucu yanıtlar bulun

Potansiyel Tuzaklar

Öğrencilerde kafa karışıklığına yol açabilecek potansiyel tuzaklardan kaçınmak için aşağıda belirtilen

alanlarda kesin ve açık olunmalıdır.

• Doğru terminoloji kullanmaya dikkat edilmelidir. Kafa karışıklığına yol açabilecek bazı yaygın hatalar aşağıdaki kelime çiftlerinin kullanımında gözlenir. İlkel-gelişmiş, teori-hipotez, inanmakkabul etmek, kanıtlamak-ispatlamak, işlev-amaç. Örneğin, göz görme işlevi görür ancak görmek amacı ile tasarlanmamıştır.

• Kafa karıştıran terim ve deyimlerden bazıları şunlardır: Uyum (evrimsel uyum tasarlanmaz, doğal seçilime bir cevap olarak açığa çıkar), evrimde rastlantı, basit-kompleks, evrim-gelişim, ortak ataakraba.

• Yanlış anlaşılan bazı alanlar: ilerletici evrim düşüncesi, güçlü olanın hayatta kalması, jeolojik zaman ölçeğinde yaşam tarihinin merdiven modeli ile gösterilmesi, Kambriyen patlamasının çeşitlenmenin birden bire açığa çıktığı şeklinde anlaşılması, yüksek taksonların (örneğin; kuşlar, memeliler v.b.) evrimsel sıçrama şeklinde açığa çıktığı görüşü ve geçiş formları.

Evrimi Anlamak İçin Yönlendirme

Evrime ilişkin güncel bilgi ve materyalden öğrencilerin haberdar edilmesi ve bu bilgiye ulaşma yolları öğretilmelidir. Günümüzde güncel bilgiler içeren, konu ve kavramların ampirik örneklerle desteklendiği, analitik bir yaklaşımla yazılmış ve çok iyi hazırlanmış bir çok evrim ders kitabı bulunmaktadır. Ancak, Türkçe yazılmış veya Türkçe’ye çevirilmiş eser sayısı oldukça yetersizdir. Bu açığın kapatılması yolunda bazı özverili çabaların devam ettiğini bilmek sevindiricidir. Diğer yandan, evrim konularını kapsayan ve internet ortamında kolayca ulaşılabilecek birçok bilimsel site bulunmaktadır. Bu sitelere herhangi arama motorundan ‘evolution’ kelimesi ile arama yapmak ve

ulaşmak mümkündür. Bu sitelerden birinin Türkçe’ye çevrilmesi çabaları devam etmektedir.

Kaynakça

Darwin, C. 1859. On the Origin of Species by Means of Natural Selection. John Murray, London.

Dobzhansky, T. 1937. Genetics and the Origin of Species. Columbia University Press, New York.

Fisher, R. A. 1918. The Correlation Between Relatives on the Supposition of Mendelian Inheritance. Transactions of the Royal Society of Edinburgh 52: 399-433.

Fisher, R. A. 1922. Darwinian Evolution of Mutations. Eugenics Review 14: 31-34.

Fisher, R. A. 1930. The Genetical Theory of Natural Selection. Clarendon Press.

Freeman, S. and Herron, J.C. 2003. Evolutionary Analysis (3rd ed.). Prentice Hall Inc., New Jersey.

Futuyma, D.J. 1986. Evolutionary Biology (2nd ed.). Sinauer Associates, Sunderland, Massachusetts

Futuyma, D.J. 2005. Evolution. Sinauer Associates, Sunderland, Massachusetts.

Haldane, J.B.S. 1932. The Causes of Evolution. Longmans and Greens, New York.

Huxley, J. 1942. Evolution: The Modern Synthesis. Allen and Unwin, London.

Kimura, M. 1968. Evolutionary Rate at the Molecular Level. Nature, 217: 624-626.

Mayr, R. 1942. Systematics and the Origin of Species. Columbia University Press, New York.

Moody, P.A. 1953. Introduction to Evolution (3rd ed.). Harper & Row Publishers, New York.

Moya, A. and Font, E. 2004. Evolution: from Molecules to Ecosystems. Oxford University Press, Oxford.

Ridley, M. 2003. Evolution (3rd ed.) Blackwell Publishing, London.