TÜRK MİTOLOJİSİ 1-2 Cilt Önsöz ve İçindekiler

ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI

TÜRK MİTOLOJİSİ 

(Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar)

1. Cilt

PROF. DR. BAHAEDDİN ÖGEL

ÖNSÖZ

Bugünkü milletler arasında da, köklü bir mitolojiye sahip olanlar veya olmayanlar vardır. Mesela Alman ve İskandinavya kavimleri, çok geniş ve eski bir edebiyata sahiptirler. Bunun için de bu memleketler, tarihi (Traditional) metoda büyük bir önem vermişlerdir. Amerika gibi yeni topluluklarda ise, böyle tarihi bir edebiyat yoktur. Bu sebeple bu memleketlerin bilginleri de, âdeta Alman mektebine cephe almış gibidirler. Ne yapalım ki, bizim de çok eski bir tarih ve edebiyatımız vardır. Bu sebeple kitabımızı yazarken, ister istemez Alman mitoloji araştırmalarında kullanılan metodları iyice tanımak ve uygulamak zorunda kaldık. Almanya’da mitoloji araştırmaları, din ve edebiyat tarihi ile, mukayeseli dil tetkikleri bakımından büyük bir çığır açmıştır. Başka memleketlerde etnograf ve sosyologların fikir spekülasyonlarına bir konu teşkil eden mitoloji, Almanya’da dil ve edebiyat metinleri olarak ele alınmış ve bu efsaneler sayesinde Alman milletinin düşünce ve içtimai tarihi aydınlığa kavuşturulmuştur.

Mitoloji nedir ve ne değildir? Böyle bir eseri yazmaya başlamadan önce, bu meseleleri kesin olarak bilmek ve tanımak mecburiyetinde idik. Bu sebeple metod meseleleri üzerinde her bölümümüzde yeri geldikçe geniş olarak durmaya çalıştık. Yalnız burada Almanların, Brockhausadlı büyük ansiklopedisinde verilen şu kesin sınırlamayı da vermeden geçemeyeceğiz. Brockhaus’a göre, “Tarihde adı geçmeyen, artık unutulmuş büyük kahramanlara ait efsaneler, mitolojinin kadrosuna girer”. Tarihte yaşadıklarını bildiğimiz kişilere ait efsaneler ise destan, yani Legende'dır. Bu açık tarife göre, Oğuz destanı bir destan (Legende)de il; bir mitoloji (Mythus)dur. Mitoloji araştırmalarının konusu yalnızca kahramanlık destanlarından ibaret değildir. Efsane (Mythus)’lerin şimdiye kadar pek çok tarifleri yapılmıştır. Bunlar içinde en açık olanlarından birisi de, E. A. Gardner’in  “Encyclopaedia of Religion and Ethics, IX, s. 117”de yaptığı bir sınırlamadır. Gardner’e göre mitoloji, “Tabiat varlıkları ile olaylarına, kişilik verme sureti ile anlatma şeklidir” . Burada şunu da bilhassa belirtmek istiyoruz: Efsanelerin kendilerine Mythus veya Mythe denir. Mitoloji (Mythologie) ise, bu efsaneleri inceleyen ilim koludur. Şu nokta da çok önemlidir : Mitoloji deyiminden büyük araştırıcılar, “Yalnızca bir milletin veya akraba toplumlara ait efsanelerin, bir bütün halinde incelenmesi”ni anlamışlardır. Yoksa, insan düşüncesinin birer parçası olan dünya mitolojileri arasında, benzer noktalar bulmak veya göstermek, bir mitoloji tetkiki değildir.

Mitoloji araştırmaları, din tarihi incelemeleri ile de yakından ilgilidir. Fakat mitoloji, yalnızca bir din tarihi de değildir. Bu sebeple U. Holmberg’in din tarihine ait bir eserini İngilizceye tercüme ettirerek, adına “Finno-Ugrian and Siberian mythology, New-York, 1964” demesi, çok yanlış bir harekettir.

İşte bu sebeple eserimizin I. cildini efsanelere ayırdık. Çünkü efsaneler (Mythes), bir milletin mitolojisinin canlı ve yaşayan varlıkları gibidirler. Türk efsaneleri için, başlıca iki türlü kaynağımız vardır:

1) Tarihlerde geçen ve özel olarak eskiden yazılmış Türk efsaneleri. 

2) Halk ağzından derlenmiş efsaneler. 

Hun, Göktürk ve Uygurlarla ilgili efsaneleri toplama ve inceleme, Çin kaynaklarını yakından tanıyan biri olmamız sebebi ile zor bir mesele teşkil etmedi. Böyle bir eser, ilim adamlarımız için olduğu kadar; Türk aydınları için de faydalı olmalı idi. Ayrıca bugünkü dilimize çevrilmesi gereken metinlerin, hem Türk aydınları tarafından zevkle okunması ve hem de asıllarına uygun olması gerekiyordu. Bir yazar için de, bütün bu şartları yerine getirme maalesef kolay bir iş değildi.

Oğuz-Han efsanesinin de bugüne kadar mukayeseli bir araştırması yapılmış değildir. Yine Türk mitolojisinin çok önemli bir kaynağı olan Ebülgazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terâkime, yani “Türkmenlerin Şeceresi” adlı eserinin türkçemizdeki bir çevrisi de yoktur.

Farsça Oğuz destanını değerli meslektaşım Prof. Dr. Faruk Sümer, daha çok genç bir yaşta iken, büyük bir dikkat ve liyakatla tanıtmıştı. Dilcilere bile nasip olmayan bir isabetle bir çok türkçe adı doğru olarak okuyabilmesi, onun için büyük bir başarı idi. Ayrıca, elindeki bütün metinlerin fotokopilerini de benim araştırmalarım için vermiş olması, kendisinin Türk kültürü araştırmalarının gelişmesi için ne kadar iyi bir niyet taşıdığını ve küçük hislerden nasıl arınmış olduğunu gösteren bir delildir. Sayın Prof. Dr. Faruk Sümer in yazılarında dokundukları konuları burada yeniden ele almadık. Bununla beraber eserimizde, bu meselelere yeni katkılar yapma konusunda gösterdiğimiz gayretler de gözden kaçmayacaktır.

Kitabın aydınlarımız için faydalı olması ve hacminin de fazla büyümemesi için derin ve ilmî münakaşaları küçük puntolar ile dizdirdik. Bu bakımdan Türk ilim adamlarının gücenmemelerini ve bu hareketi hoş karşılamalarını dileriz. Kitabımızın II. cildi bir nevi Türk düşünce tarihi olacaktır. Bu ciltde toplanan çoğu kaba şiirler halindeki metinler ise, asıl manalarını II. ciltteki açıklamalarla bulacaklardır.

Rusça kaynaklar bakımından, İstanbul Türkiyat Enstitüsündeki Katanof kolleksiyonu eşine az rastlanır bir hazinedir. Bu bakımdan formaliteyi yıkarak, bize büyük bir müsamaha gösteren, gece ve gündüz çalışma imkânı hazırlayan Enstitü Müdürü Prof. Dr. Ahmed Caferoğlu’na burada minnetlerimizi sunmayı bir borç biliriz.

İmkânlarının azlığına rağmen, “ Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü”nün bu kitabı yayınları arasında neşretme isteğini ve fedakârlığını da, yüksek bir vatanperverlik örneği olarak anmak, ayrıca bizim için bir borçtur.

1971, Ankara, Sıhhiye.

TÜRK MİTOLOJİSİ 

1

I. BÜYÜK HUN DEVLET VE TÜRK MİTOLOJİSİ

Mete’nin gençliği, tarih ve efsane 

Mete’nin ve babasının adları

Mete’nin, babasını öldürmesi

Mete ve Oğuz-Han

II. TÜRKLERİN KURTTAN TÜREYİŞİ

Kurt efsanelerinin Ortaasya’da ilk defa görünüşü

Kao-çı (Töles)’ların erkek kurttan türeyişi

Göktürklerin kurttan türeyişi

A. Birinci menşe efsanesi : (Kutsal mağaralar ve Ergenekon)

B . İkinci menşe efsanesi : (Geyikli mağaralar)

C. Göktürklerin üçüncü efsaneleri

Türk mitolojisinde Totemizm izleri

Oğuz Boylarının Kuş Ongun'ları 

Tören Elbiseleri

Kutsal Ata, Geyik Ata, v.s. gibi atalann elbiseleri

Türklerde Kurt

Astronomik bir sembol olarak kurt

Göktürk efsanelerinde, yükseğe sıçrama yolu ile hakan olma

Ateşin keşfi ve Göktürk efsaneleri

Gökten düşen bir dolu tanesinden türeme

III. ERGENEKON EFSANESİ

Türkler ve “ Demir dağlar”

Efsanenin tercümesi,

Türkler ve Demircilik

Ergenekon ve Ye’cuc, Me’cuc Seddi

IV. UYGURLARIN TÜREYİŞ EFSANESİ

Açıklamalar

Uygurların ağaçtan türemeleri

Yakut Türklerinin “Er-Sogotoh” efsanesi

Türk mitolojisinde, “Hayat Suyu”

Türk mitolojisinde, “Hayat Ağacı” 

V. OĞUZ DESTANI

1. Uygurca Oğuz Destanı

2. Farsça Oğuz Destanları

1. Oğuz-Han’ın doğuşu ve gençliği

2. Oğuz-Han’ın amcaoğlularını sürüşü ve Moğolların başlangıcı

3. Uygurlar

4. Konglılar

5. Kıpçaklar

6. Oğuz-Han’ın, Inal-Han'a akını

7. Hint ve Çin ülkelerine yaptığı akın

8. Çin akını

9. İran akını

10. İt-Barak akını

11. İdil boyu akınları

12. Ağaç-eri'leri

13. Oğuz-Han’ın yurduna dönüşü

14. Oğuz-Han’ın rüyası

15. Şenlik yapıp kurultay toplaması-Tanrının kılıcı

VII. OĞUZ DESTANLARI HAKKINDA BAZI NOTLAR

1. Türk içtimai düzeninin, Türk mitolojisindeki izleri

Proto-MoĞol devlet teşkilâtında Türk mitolojisinin izleri

2. Oğuz destanlarına benzer, değişik bir Kırgız rivayeti: (Kara-Han oğlu Alman-Bet destanı)

Altay-Türk masallarından örnekler

Türk mitolojisinde yay ve ok

Deli Dumrul masalı ve bir Altay efsanesi

3. Oğuz boylarının adları üzerinde, “etimolojik” bir deneme

4. Oğuz boylarının, “ Ongun” kuşları

Et payları

5. Türklerin İslamiyete girişi ile kurulan, “Yeni Türk Şecereleri’

Oğuz-nâme’lere göre

Han-nâme’ye göre

VIII. HAN-NÂME

Efsanevî Özbek ve Hazar Hanları

Kıyat-Han ve soyu

IX . YARATILIŞ DESTANLARI

-Giriş

1. Yakut Türkieri ve yaratılış

2. Altay-Türk kozmogonisi

1.Verbitskiy’in derlediği, “Altay yaratılı destanı”

- Destan hakkında açıklamalar,

2. Yakut-Türk yaratılış destanları

- Türkler ve Mo ol-Buryat kozmogonisi

3. Radlof’un derlediği, “ Altay yaratılı destanı” 

4. Diğer Türk yaratılış destanları

-İlk deniz ve “okyanus”

-Türklere göre,“İnsan” ve“İnsanlık'”

3.“ Türk-Memlûk” , yaratılış efsanesi

1. Ay-Atam” m balçıktan yaratılması

2. Dört unsur” ve yaratılış

3. Uygur ve Bektaşi’lerin “ Tenasüh” nazariyesi

IV. Yabancı destanlar ve Türkler

-Türk mitolojisinde, “ Kuğu kızlar”

X. MANAS DESTANI

-Türk mitolojisi ve Manas destanı

1. Manas’ın doğuşu

2. Manas’ın gençliği ve evlenmesi

3. Kaşgar bölgesindeki akınları : (Bok-Murun hikâyesi)

4. Manas’ın kuzey akınları: (Kös-Kaman hikâyesi)

5. Manas’ın ölümü

6. Manas’ın oğlu “ Semetey-Han”

7. İli nehri boyundaki kabilelerin menşe efsaneleri : (Er-Töştük destanı)

XI. TÜRKLER VE MOĞOL MİTOLOİSİ , 

(Benzer ve ayrı taranan)

I. Kitan’ların türeyiş efsaneleri

1. Hıtay devletinin “ kurulş ” efsanesi ve Türkler

-Uygur “Maniheizm'i ve Hıtay devleti

2. Hıtay devletindeki “halk” efsaneleri ve Türkler

-Proto-Moğolların, “ köpek” ve “ domuz” ataları

-Hıtay İmparatorunun doğuşu ve Türk mitolojisi

II. Moğollarda “köpek” kültü ve Türkler

-Tibet’te köpek kültü

XIII. TÜRK MİTOLOJİSİNDE, “GEYİK”

-Ak renkli “ deniz ilaheleri” 

-Çingiz-Han’ın ataları ve “ dişi beyaz geyik”

-Fin-Ugor kavimlerinde geyik 

-“Avrupa Hunların-'da” geyikli efsaneler, 

- “Geyik kovalayan” avcılar

TÜRK MİTOLOJİSİNDE, “ KARTAL” 

1. Kartal yuvasında doğan Türk Şato hükümdarı

2. Macar kıralı Almos’un annesinin, doğan’dan hamile kalması

-Macarların “ Kartal” ve “ ördek'' boyları

-Doğan’dan türeyen Kırgız kabilesi

3. Altay ve Sibirya mitolojisinde, Kartal’dan Türeyi efsaneleri

KISALTMALAR

BİBLİYOGRAFYA

İNDEKS

TÜRK MİTOLOJİSİ 

(Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar)

2. Cilt

PROF. DR. BAHAEDDİN ÖGEL

ÖNSÖZ

Türk Mitolojisi Adlı eserimizin birinci cildi 1971'de yayınlanmıştı. Türk mitolojisinin motiflerini içinde toplayacak olan ikinci cild için ise, geniş bir metin taraması yapmak gerekiyordu. Bunun için ikinci cildin hazırlanması gecikmiştir.

1. Kitabımızın birinci cildinde daha çok eski Türk efsaneleri ile destanlarının, metin halinde tercümeleri ile değerlendirme ve karşılaştırılmalarına ağırlık­ verilmişti. Bütün vesikalar, bir araya getirilmek istenmişti. İkinci cildimizde de bu metinlere, yeni katkılar yapılmıştır.

2. Birinci cildimizde sunulan metinler, daha çok "devlet destanları"dır. Bu destanlar, "Büyük Türk devletleri"nin, hiç olmazsa koruyuculuğu altında yazılmış veya anlatılma yolu ile günümüze kadar gelmişlerdir.

İkinci cildimizde ise, bu devlet destanlarının, halk arasındaki kalıntıları ile izleri ve kökleri üzerinde durulmuştur. Halktan gelmeyen veya halka dayanmayan devlet destanlarının değerleri, daha azalmış olur. Eğer devlet mitolojisinin motifleri, halk destanları ile masalları içinde yaşamış ise; konunun boyutları, çok daha büyük ve görkemli olacaktır.

Milli destanlarımızı, bir kaç metin içinde sıkışıp kalmaktan kurtarıp, halka indirmeğe çalıştık. Bunun için de, çok geniş bir metin taraması gerekti.

3. Dünya mitolojileri üzerinde yazılmış klasik kitaplarda "kozmogoni", yani Gök ile Yeryüzü varlıkları üzerindeki inanış ve düşünceler de, söz konusu edilmiştir. Geniş ve derin bir tarih temeline dayanan Türk düşüncesinde, bu konuda da bol bol bilgi vardır. Türk tarihinin gelişmesi içinden, halka inilerek, hu konular üzerinde de durulmuştur.

4. Büyük devlet hayatı yaşamış Türkler ile dağlar, vadiler, hatta tundralar arasında sıkışıp kalmış Türkler arasında, bazı gelişme ve değişmeler olmuştur. Bunları, önemle göz önünde tutmak gerekmiştir.

Ancak her konuda Anadolu , başlıca çıkış ve dönüş noktamız olmuştur.

Proto-Türk düşüncenin derinliklerine inip, en eski izlerini arama, başlıca amacımız haline gelmiştir. Bunun için de, dış kültür tesirlerini ayıklamak gerekmiştir. Bunun yanında, Altaylar gibi soyutlanmış Türk bölgelerinde, sonradan girmiş hurafeler de ayıklanmıştır. Çünkü Türk düşüncesi, gerçekçi çizgiden, pek ayrılmamıştır.

Okuyucularımız bu cildimizde, istedikleri materyali geniş olarak bulacaklardır. Ayrıca, sayıları bir kaç düzineyi geçen kaynakları, yeniden tarama zahmetine de, katlanmış olmayacaklardır.

Türkiyat Enstitüsü'ndeki Katanof'un Rusça kitap koleksiyonunu, Türkiyemize kazandıranları, burada rahmet ve minnetle anmak istiyoruz. Çünkü böyle bir kaynak hazinesi, dünyada pek az ülkede bulunmaktadır.

1988 Şubat, -Sıhhiye

1. BÖLÜM: 

GELENEKLERİ İLE DESTANLARINDA OGUZ DESTANI

Oğuz Han'ın Doğuşu, Türk Destanlarında Mitolojik Doğumlar, Doğuşunda, Oğuz Han'ın Yüzü ve Rengi. Oğuz Han'ın Annesinin Memesini Alması. Oğuz Han'ın Doğunca Konuşması. Oğuz Han'ın Çabuk Büyümesi. Tek Oğul ve Değerli Oğul. Oğuz Han'ın alması. Doğar Doğmaz Yemek İsteme. Tanrıdan Bir İsteme. Yiğitlerin Sembolleri. Oğuz Han'ın Bir Canavar Öldürmesi. Oğuz Han'm Ağzının Ateş Gibi Olması. Oğuz Destanında, "Irmaklar ve Adalar". Oğuz Han'ın İkinci Hatunu ve Yer Ruhu. Oğuz Destanında Altın ve Gümüş Evler. Oğuz Han'm Vezirinin Büyük Rüyası. Oğuz Destanın­ da Baba-Oğul Rekabeti, Türk Halk Edebiyatı. Oğuz Des­ tanındaki "Demir Ev" Hakkında. OğuzDestanındaki"Buz Dağı". Ekler: Kazılık Dalı ve Üzere Söylenmiş Ağıtlar. Kazıgurt Dagı. Kuzey Türklerinde, Dede Korkut'taki "Salur Kazan''.

2. BÖLÜM: 

TOPKAPI SARAYI'NDAKİ "OGUZ DESTANI" PARÇASI. 

(Dede Korkut ile Karşılaştırma)

Topkapı Sarayındaki Oğuz Destanından Bir Parça. Oğuz'a Alkış. Osmanoğlu İçin Tanıtma. Osmanoğlu İçin Alkış, Dua, 1. Ozanlar İçin Alkış, s. . il. Salur-Kazan İçin Alkış, s. 45. III. Kara Küne Beg İçin Alkış, s. 46. iV. Alp-Oruz Beg İçin Alkış, s. 47. V. Yağrınçı Oğlu Yazır Beg İçin, 8. 48. VI. Bügdüz Emen Beg İçin, s. . VII. Okunamayan Bir Alp İçin, 8. 48. VIII. Basat Beg veya Urulmuş Han İçin, s. 49. IX. Beğ Beyrek İçin, 8. 50. X. Kanlı Koca Oğlu Kan-Turalı Beg İçin, 8. 51. XI. Deli Dumrul veya Tuğrul Sultan İçin, s. 51. XII Deli Dun­ dar Beğ İçin, 8. 51. XIII. Alp Rüstem İçin, 8. 52. XIV. Enğse Ko­ ca Oğlu Okçı Kozan (?) İçin, s. 53. XV. Salur Kazan HakkındaEski Bir Destan Parçası, s. 53. Ekler: Uzunköprü O ı·Nameıi Hak·kında, s. 55. Rcşideddin'i Oğuz Destanı İle Karşılaştırnıı, e. 56.

3. BÖLÜM: ALP ER TONGA EF SANESİ, 8. 57

(Türk Mitolojisinin Tanrıdağları Çevresi)

Türklere İran Kültürlerınin Girişi, . 57. Tanrıdağları'nda­ ki Türkler ve Mitolojik Çevreleri, 8. 58. Türkler ve İran Mitolo­ jisindeki "Efrasyab", s. 58. Yazılı "Alp Er Tonga Destanı" Var mıydı? s. 59. "Alp Er T<'nga", Bir Kişi Adı mı, Yoksa Ünvan mı?, s. 60. Türk ve İran Ülkelerinin Sınırları, s. 61. Türkler ve Batı Türkistan'ın Eski ve Yeni Halkı, s. 62. Efrasyab ile Nuh Peygam­ ber'in Soy Kütükleri, 8. 62. Ekler: Türk Mitolojisinde "Bars" veya lan,•· 63.

4. BÖLÜM: TEPEGÖZ HAKKINDA, 8. 65

Orta Asya'da ve Anadolu'da Tepegöz, s. 65. Tepegöz Hikaye­ sinin Bazı Moti eri, 8. 66. Dede Korkut'taki "Tepegöz" ve Bir Ortaa9ya Destanı, s. 68. Tepegöz İçin Diğer Öekler, s. 69.

5. BÖLÜM: DELİ DUMRUL HA NDA, s. 71 Deli Dumrul mu; Tuğrul Sultan mı? 8. 71.

6. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE "KELO�LAN�', 8. 77

(En Eski Tıirk lrenleri)

Türklerde "Kel" ve Kellik "Anlayışı, 8. 77. KeHiğin Çeşitle­ ri, s. 78. "Daz, Kel Atlar" ve Diğer Hayvanlar, s. 79. İnsanların Kelli�i, s. 80. Eski Ortaasya Tarihinde "Kel ve Dazlak Atalar", s. 81. İslamiyet ve Saç Kesme, 8. 82. Mitolojik Bazı Keloğlan Moti eri, s. 82

7. BÖLÜM: TÜRKLERDE HIZIR ANLAYIŞI. s. 89

(Gök Sakallı Koca'dan, İslamiye eki Hızır'a)

TürkKocalanileHızır'ınAdıveTanıtmala ,s. 89.Eski rkİlahi Kocaları, s. 89. Türklerde Hızır'ın Atı, Giyimi ve Asası, s. 92. Hızır'ın Medet ve Dilekte Yardımları, s. 93. Hızır'ın Yol­ daş ve Kılavuz Olması, 8. 96. Çocuklara Veren Türk Kocala­ rı ve Hızır, s. 96. Hızır'ın Ateşe ve Işığa Gelmesi, s. 99.

8.BÖLÜM:GEYİKVETÜRKLER,8. 101.

(Yeni notlar ve belgeler)

Efsanelerde ve Türk Halk Edebiyatında Geyik, 8. 101. Türk Gelenekleri ile Destanlarında Geyik, s. 102. Alageyik ve Bozge­ yik Üzerine, s. 106. Derviş ve Şamanların E ahı, Geyik, s. 108.

9. BÖLÜM: KU VE TÜRKLER, s. l l l

e n i n o t l a r v e b e l g e l e r)

Türk Halk Edebiyatında ve Devlet Mitolojisinde Kurt, s. l l l .

Türk ve Moğol Mitolojisinde Kurt, s. lll. Türk Halk Geleneğin­ de, Çingiz Han ve "Gök Kurt", s. 113. Çiogiz Han'ın Diğer Türk Mitoloji Motifleriyle Görünüşü, s. ll4. Türk Gelenekleri ile Des­ tanlarında Kurt, 8. US. Kurdun Adı Hakkında, 8. ll7. Kutadgu Bilig'de Kurt ve "Gök Börü", 8. ll9. Dede Korkut Kitabında "Kurt" İle İlgili Sözler, a. 122. Destanlardaki Mitolojik Köpek­ ler Hakkında, s. 123. Manevi Bir Varlık Olarak Kurt, 8. 124. Ek­ler: rklerde temizm Kaybolmu9tu, e. 6.

10. BÖLÜM: DOCAN V E KA AL, a. 127

Türk Gelenekleri ile Destanlarında Doğan, s. 127. Kartal So­ yundan Gelen Türkler, e. 131. "Tuğrul" veya "Toğrıl" Kuşu Ef­ sanesi, s. 131. Ekler: "Çift Batlı Kartal" ve Soyları, e. 132.

ll. BÖLÜM: DON DECİŞTİRME, . 133

Türk Gelenekleri ve Destanlarında Don Değiştirme, 8. 133.Don De şmesi, "Eş" "Ervah", s. 136. Adem Donu, İnsan Do­ nu, s. 137. İnsanın İnsan Donuna Girmesi, s. 139. Çeşitli Yeni Notlar ve Katkılar, s. 142.

12. BÖLÜM: GÖK VE TÜRKLER, s. 145

Göğü ve Yeri Yaratan Yüce Tanrı, s. 145. Türklere Göre Yer ile Gök Bölünmez Bir Bütün, s. 146. Türklerde Tanrı ile Gök; Birbirinin İçinde, s. 149. Göğün Yüceliği, s. 151. Göğün Rengi, s. 151. Gök Uzaydan Ayrı mıydı? s. 153. Gök Çıkrığı ve Felek, s. 155. Müslüman Türklere Göre Felek, . 158. Türkler ve Son­ suz Feza, s. 160. Gök Kubbesi, Türklerin Bir Çadırı Gibi, s. 161. Göğün Katları, s. 162. Göğün Katları ve Devlet Anlayışı (Belge­ ler ve Okumalar), s. 163. Halı ve Kilim (Tahta ve Göğe Çıkma Törenlerinde), s. 166. Göğe Dua, s. 167. Göğün Yönleri ve Renk-leri, s. 167.

13. BÖLÜM: GöCüN DİRECi, s. 169

Türklerde Göğün Direği, "Çadır Direği" gibi, s. 169. Gök­ teki Varlıklar ve "Göğün Direği'', s. 170. Dünya Kutup Yıldızı­ nın Çevresinde Dönüyor, s. 172. Göğün Direği ve Çift Başlı Kartallar, s. 173. Çadır Direkleri ve Göğün Direği, s. 174. Ağaç· lara Bez Bağlama ve Bayrak Geleneği, s. 175. Türk Halk Des­ tanlarında Göğün Direği, s. 175. Ortaasya Şehirlerinde Görülen "Gök Direkleri", s. 177 Anadolu ve Azeri Edebiyatında "İl Da­ yağı", s. 177. Gök Direkleri ve Çift Başlı Kartallar, (Türk Halk Destanlarına Göre), s. 178. Göğün Direği İle İlgili Diğer Anla­ yışlar, s. 180. Ekler: Göğün Direği Hakkında Yeni Vesikalar, s. 182 DemirKazık ve Kutup Yıldızı, e. 182.

14. BÖLÜM: KUTUP YILDIZI, s. 183

Pir Sultan Abdal'da "Kutup" Anlayışı, s. 185.

15. BÖLÜM: GÜNEŞ, s. 187

Türk Gelenekleri ile Destanlarında Güneş, s. 191. Ekler: Gü­ neşle İlgili Bazı Deyimler Hakkında, s. 194. Güneş Soyundan Gelen Hanlar,8. 194.

16. BÖLÜM: AY, s: 197

Ay'dan Türeyen Türk Soyları, s. 200. Mısır Türk Sultanlı­ ğında "Ay-Atam" Efsanesi, s. 200. Çingiz Han'ın Atasının "Ay Işığı" ile Gebe Kalması, s. 201. Türk Gelenekleri ile Destanla­ rında "Ay", s. 202. Ekler: Ay Hakkında Bazı Belgeler ve Notlar, s. 204.

17. BÖLÜ M: YILDIZLAR, 8. 205

Burçlar Hakkında Notlar, s. 207. Küçük Ayı Burcu, s. 207.BüyükAyıBurcu,s.208.TeraziBurcu,8. 210.ÜlkerBurcu,s.212. Zühre Yıldızı, s. 213. Ekler: Sabah Yıldızları Veya Sabahla Birlikte Kaybolan Yıldızlar, s. 215. Gökteki Yıldızlar ve Burçlar, s. 216. Bazı Yıldızlar ve İnanışlar, s. 217.

18. BÖLÜM: SAMANYOLU, 8. 219

Samanyolu: Ordu Yolu, 8. 220.

19. BÖLÜM: SERAP VE TÜRKLER, s. 223

20. BÖLÜM: EBEKUŞAGI, 8. 227

Altay Şamanlarına Göre Ebekuşağı, s. 230. Ekler: Deyimler, İnanışlar ve Ebeku9ağı, ı. 230. Gök ile İlgili İnanı9k. • .'.nlayıflar ve Deyimler ı.231. Tanrı ve Tek Tanrı ile İlgili Yeni Belgeler, ı. 234.

21. BÖL ÜM: DÜNYA, s. 237

Dünya "Zamane" ve Kahpe Felek, 8. 238. Dünyanın Sahibi Türk Hakanı (Acuncı), s. 240. "Acun" Maddi Dünya Anlamına,s. 240.

22. BÖLÜM: DÜNYANIN ŞEKLİ, s. 243

Dünya, Türk Devletleri Gibi, Dört Köşeli, s. 243. Gök, Yer, Yeraltı Dünyası ve Ana Dünya, s. 244. Dünya'nın Taş Kuşağı, s.245. Dünya'nın "Alçak" ve "Yüksek" Yanı Diye İkiye Bölün­ mesi, s. 246. Türk Başkenti, Dünya'run Orta Yeri, s. 246. Dünya ve Devlet Düzenipde, "Zaman Birimleri'', s. 247. Dünya, Yedi, Dokuz ve Oniki Bölge, 8. 247. Dünya, Neyin Üzerinde Duruyor? s. 248. Ekler: Dünya Hakkında Bazı Notlar (En Eski rk Anlayı91 ile) •· 250.

23. BÖLÜM: DÜNYANIN GÖBEGİ, 8. 251

24. BÖLÜM: YER V E YERALTI, 8. 255

Yer İle Gök Bir.J ikte Yaratıldı, s. 257. Yeryüzü ve Yer Kabu­, s. 258. Türkler ve "Yerin Rengi", 8. 259. Yeraltı Dünyası,8. 262. G�ğün Katları ve Yerin Katları, 8. 264. Bazı Yer Ruhları, s. 264. Ekler: Yer Hakkında Bazı Belgeler ve Notlar, a. 265.

25. BÖLÜM: TABİAT OLAYLARI V E TÜRKLER, 8. 267

Bulutlar, Ya urlar ve Kar, 8. 267. Yıldırımlar, s. 273. Türk­ ler ve Yağmurlar, s. 273. Türkler ve Kar Yağışları, s. 275. Ekler:Deyimler İnan19lar ve Bulutlar (Belgeler ve Notlar) ı. 276. Ya ur ve Hak­kında Notlar. ı. 277.

26. BÖLÜM: YILDIRIM VE ŞİMŞEK, 8. 279

Yıldırımın Yeniden Göğe Çıkarılma Töreni, s. 284. Gök Gür· !emesi ve Arslan Kükremesi, s. 289. Yıldırım ve Şimşekleİlgili Türkçe Deyimler, s. 292. Ekler: Deyimler, İnan19la r ve Yıldırım (Belge· ler ve Notlar), ı. 295. Deyimler İnanı9lar ve Gök Gürlemeleri (Belgeler ve Not­ lar), 296.

27. BÖLÜM� RÜZGARLAR V E TÜRKLER, . 299

Rüzgirı, Tek ve Yüce Tanrı'nın Estirmesi, 8. 303. Yönlere Göre, İyi ve Kötü Rüzgarlar, s. 304. Rüzgirlar ve Çeşitleri, 8.307. Ekler: İnanıtlar, Deyimler ve RU girlar (Belgeler ve Notlar), •· 310.

28. BÖLÜM: SU VE SULAR ürk Gelenekleri ile Destanlarında), s. 315

Akarsular, s. 315. Arı İyi Sular, s. 316. Su İçme, s. 316.Irmaklar, s. 317, "Su" Sözü ve Su Anlayı§ları, s. 317. "Su" Eski Manası ve Anlayışları, s. 318. Göktürklerde "Su ve Sular", s. 321. Kanın, Su Gibi Akması, s.324. Türklerin En Eski Su Kültü ve Anadolu, s. 326. Türklerin Din ve İnanışlarında Su ve Sular, s. 327. "Su" İle İlgili Eski Türk Atasözleri, s. 331. Kutadgu Bi­ lig'e Göre Su Sular, s. 333. Dede Korkut'ta Su ve Sular, s. 342.

29. BÖLÜM: KUTLU MUKADDES PINARLAR İLE KAYNAKLAR, s. 357

Su Kaynakları ve Yeraltı Ruhları, s. 357. Kutlu Pınarlar ve Kaynaklar, s. 358. Oğuzların "Pınar" Deyişleri, s. 360. Toros­ larda Ünlü Yayla Pınarları, s. 361. "Bulak", Pınar ve Kaynak, s. 363

30. BÖLÜM: BÜYÜK TÜRK İLLERİNİN-ULU IRMAKLARI, s. 367

1. Göktürk Çağı Irmakları, s. 367. il. Ulu Türk Irmakları (11. yüzyılda), s. 370. 111. Kutadgu Bilig'de "Ulu Irmak" Anla­ yışı, s. 375. iV. Dede Korkut'ta Çaylar Ye Irmaklar", s. 377.

31. BÖLÜM: DÜNYANIN ULU IRMAGI, s. 381

Türk ve Dünya ogon inde)

Türklerde, "Irmak Hanları", s. 383. Destanlarda Ulu Irmak­ lar, s. 384. Türklerin Çay ve Irmaklar Hakkındaki Bazı Bilgile­ ri, s. 388.

32. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE DENİZ VE OKYANUS, s. 395

11. Yüzyılda Söylenmiş Deniz Hakkındaki Sözler ve Düşün­ celer, s. 395. Kutadgu Bilig'de Deniz ve Denizle İlgili İnanışlar, s. 396. Dede Korkut'ta Deniz ve Denizle İlgili Anlayışlar, s. 399. Türk Destanlarında Büyük Denizler, s. 401. Diğer Motifler, s. 402. Türklerde Ulu Deniz ve Okyanus Anlayışı, s. 404.

33. BÖLÜM: GÖLLER VE SAZLIKLAR, s. 407

TürkDüşünce ve İnanışlarında Göller, s. 407. Hakanlık Un­ vanları ve Göller, s. 407. Türklerin "Göl" Anlayışı, s. 408. Kaynaklardaki Başlıca Büyük Göller, s. 410. Göller Üzerine Ata· sözleri, s. 4ll. Göller İçin Şiirler ve Duygular, s. 412. Savaş Şar­ kıları Göller, s. 413. Göller ile Ördekler ve Kazlar, s. 414. Göller ve Kazlar, s. 415. Göller ve Ördekler, s. 416. Sazlıklar ve Batak­ lıklar, s. 418. Kamış ve Kamışlık, s. 421.

34. BÖLüM: DAGLAR, s. 423

rk Dü ünce ve Gelene e)

Kutlu Dağlar ve Düşünceler (Kutadgu Biligve Kaşgarlı Mah­ mud'a Göre) s. 425. XI. Yüzyıl Türk Halk Atasözlerinde Dağlar, s. 428.. Dağların Kutlu Özellikleri, s. 430. Kaf Dağı ve Türklerin "Demir Dağ"ı, s. 437. Dağlarla Konuşma, Öğme ve Medet Di­ lenme, s. 438. Dede Korkut Kitabında Kişileşen Kııtlulaşan "Gök­ çe Dağlar", s. 441. Dede Korkut'ta Dağlar İçin Söylenen Tanıtmalar, s. 442. Dağlara Dua, Beddua ve Yemin, s. 449. De­ de Korkut'ta Ala ve Kara Dağlara Kişilik Verme, s. 451. Dede Korkut'ta Kara Dağlar: Yaylalar ve İl ylama, s. 453. Dede Kor­ kut'ta Ordu ve Savaşta Ala Kara Dağlar, s. 454. Ala ve Kara Dağlarda Sancak, Otağ, Asker ve Talim, s. 455. Dağlar Üzerine Destanlardan Notlar, s. 456. Ekler: Anadolu'daki Dağlar ve İnanışlarBuı No 458. n Ortadağı (Türk ve Dü a z­ mogonisinde), s. 459. Türklere Göre Dünya Dağı, s. 459. Kutlu Demir Dağlar, s. 462. Dağların Kişileş esi, s. 462. Kutlu Dağ­ larda Yapılan Törenler, s. 463. "Yer Kuşağı" Olan Dağlar s. 464.

35. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE AGAÇ, s. 465

Ağaçlara Paçavra Bağlama ve Bayrak, s. 472. Bazı Kutlu Ağaçlar, s. 472. Dünya Ağacı, s. 480. Gök Ağaçları, s. 482. Ana ve Ata Ağaç, s. 484. Ağaçların Renkleri ve Özellikleri, s. 487.

Türklerde Ağaç ve Orman Kültü, s. 9. Dede Korkut'ta Ağaç, s. 490. Kutadgu Bilig'de Ağaç, s. 493.

36. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE ATEŞ, s. 495• 1 

Bir Ateş Duası ve Yorumu, s. 497. Göktürklerde; "Ateşi Bu­ lan At ", s. 500. Yakut ve Altay Destanlarında Ateşin Keşfi, s.501. Aile Ateşi, Müşterek Ateş, s. 502. Yemekleri "Ateşte Pişiren" ve "Çiğ Yiyen Türkler", s. 503. Evin Ocağı ve Aile Birliği, s. 503.Aile Ocağı, s. 508. Aile Oca ve "Proto-Türk İnanışları", s. 509.Gelinler ve Ocak, s. SU. "Üç Ateş" ve "Üç Ocak'', s. 513. "Aile Sofrası ve Ocak", s. 514. "Doğum" ve Ateş Ruhları, s. 514. Ocak ve "Al Karısı", s. 515. Bayrak ve Ateşin Al Rengi, s. 516. "Oca­ n Sahihi, s. 516. A ş Ruhunun "Bayrağı" ve "Atı", s. 518. "Ateşe Saygısızlık" ve "Günah" Anlayışı, s. 519. "Oda Vurmak", "Oda Yakmak", "Od Düşme'', s. 521. "Oda Girme", rdeğe Gir­ me, s. 521. Ateşle Temizleme, s. 522. Ölüleri Yakma Geleneği, s. 522. Ay, Güneş, Yıldız ve Ateş, s. 523. Çakmak ve Ateş, s. 524.Ateşli Göz; Ağız ve Don, s. 525. Törenlerde Ateş Yakma, s. 527.Ateş, Kurbanı Göğe mi Götürüyordu, s. 529. Ulu-Ateş (Uluğ-Ot) ve Normal Ateş, 8. 530.

37. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE VE DEST NLAR NDA BAZI .HAYVANLAR, s. 533

Türklerin İnanış ve Destanlarında "Ayı",&. 533. Türk Des­ tanlarında Balık, s. 534. Bars, Yolbars, Tonga ve Kaplan, s. 535.Türk Mitolojisinde Boğa ve İnek, s. 536. Türk Destanlarında, Mitolojisinde ve İnanışlarında "Deve" s. 538. "Domuz", Türk Geleneklerinde Kötü Bir Ruh, s. 541. "Eşek", Türklerce Hoş Gö­ rülmüyor, 8. 541. Fil ve Türkler, s. 542. "Kediler" Türk Destan· larında Görülmüyor, s. 543. Türk Mitolojisinde ve Destanlarında, "Koyun" ile "Koç", s. 544. Türk Destanlarında Sıçan (Sıçgan) veya Fare, s. 545.

38. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE VE DESTANLARDA KUŞLAR, s. 547

Dış Kültürlerden Gelen Bazı Kuş Motifleri ve Benzeşmele­ ri, s. 547. Mitolojik Bazı Kuş Motifleri, s. 548. Güvercin ve Türk­ ler, s. 550. Göçebe Kazlar ve Türk Destanları, s. 551. Kuğu ve Türkler, 8. 552. Kutlu Leylek ve Türk�er, 8. 553. Serçeler ve Kü­ çük Kuşlar, s. 553. Turnalar, s. 553. Bıldırcın ve Ağaçkakan Hak­ kında Yeni Notlar, s. 554. Kuş Donuna Girme, s. 554.

39. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE DEVLER VE EJDERHALAR, s. 561(Pro - rk Tiplerinden Anadolu'ya)

Türk Kavimlerinde ve Mitolojisinde "Devler'', s. 561. Türk İnanışlarındaki Devlerin Özellikleri, s. 564. Ekler: Türk Deatanla­n Devler ve Dev Tipleri Hakkında Notlar,•· 565. Türk Kavimlerinde ve Mitolojisinde Ejderhalar, 8. 566. Türkçe Deyimlerde Ejder­ ha, s. 566. Altay ve Kuzey Türk Destanlarında Ejderha, s. 568.

40. BÖLÜM: RÜYALAR VE TÜRK MİTOLOJİSİ, s. 571

Göktürklerde Rüya ve Rüya Yorumu, s. 571. Dede Korkut' ta Rüya ve Rüya Yorumları, s. 573. Kutadgu Bilig'de Rüya Yo­ rumu, s. 576. Türk Destanlarında Bazı "Rüyi" Tipleri, s. 577.

41. BÖLÜM: TÜRK MİTOLOJİSİNDE BAZI MOTİFLER, s. 583

Türklerin Kader Anlayışı, s. 583. Türk Mitolojisinde Kan, s. 584. Kazan ve TürkMitolojisi, s. 585. Türk Destanlarında "Ta­ rak", s. 585. Türk Mitolojisinde "Uyku", s. 586. Türk Mitoloji­ sinde ve Yiğitlik Destanlarında Ölüp-Dirilme, s. 586.

KISALTMALAR, s. 589BİBLİYOGRAFYA, s. 591GENEL DİZİN, s. 597