TÜKENMIŞLİK (BURNOUT) NEDİR?

Araş. Gör. DR. Olcay ÇAM

E. Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Araştırma Görevlisi

ÖZET

Bu makalede tiikenmişlik (Burnout) kavramının çeşitli tanımları gözden geçirilmiştir.

Tükenmişlik (Burnout) çoğunlukla bir semptom örüntüsü olarak tanımlanmıştır. Tükenmişliğin semptomlar!: üst üste eklenmişliği, birbirine geçmişligi, ile fenomenin kompleks bir görüntüsünü sunar. Semptomların çok çeşitli olmasına karşın, bu "burnout"un sinsi dogasını ayrıntılı olarak açıklayan bir bütünlük gösterir. "Burnout" u yaşayan kişi, genelde, kişisel mesleki doyumsuzluk ve yorgunluğun karmaşık bir duygusunun farkına vardır. İşe gitmeyi istememe, yüklenmişlik, tahammülsüzlük, kendinden şüphelenme ve kendilik imajına uygun olmayan şekilerde davranma görülür.

"Burnout"a ilişkin duyguların dile getirilmesinin acı oluşu ve belirgin belirtilerinin olmayışı bu durumun sıklıkla göz ardı edilmesine neden olur. Bunun bedeli ise, gittikçe artan bir şekilde işten soğumadır(6).

"Burnout" sürecinin deneysel olarak doğrulanmış bilimsel tek bir modeli yoktur. Bu süreç, bir veya iki travrnatik olay sonucu oluşmaz, ancakruhun genel bir erezyonuna kadar ulaşacak sinsilikte seyreder (6).

"Burnout" bireyin ters giden bir şeyin olduğunu ve buna inanmayı reddeder olduğunda gelişen bir durumdur. öyleki, bu, kişisel kaynakların sonra dayandığı, normal günlük olaylar karşısında sürekli bir ümitsizlik ve negativizrnin yer aldığı, eneıjinin bir tükenişidir (20).

Bu diğer görüşe göre "burnout" değişimi imkansız görünen durumlann insan ruhuna çizdiklerinin birikimiyle oluşan bir durumdur. Bu bir "mesleksel otizm" dir denmektedir (20).

Bu kelimesi kelimesine insan ruhunun kolapsıdır. Kesin bir etiyolojisinin bilinmediği, sinsi bir süreçtir. Bu bir teslimiyettir. İşin gerçekleri karşısında kişisel haklardan feragat etmektir. Duruma engel olmaya çalışılmaz, bu bazen uyum gibi görülebilir. Yaratıcılık yok olur, daha iyisi için uğraş verilmez. Bu gücün yetersizliğe teslim oluşudur. Size ne yaparsınız yapın, ne kadar sıkı çalışırsanız çalışın, durumda bir değişiklik, farklılık yaratamadığınız algısının yarattığı teslimiyettir. "Burnout"un üzücü yönlerinden biri hemşirenirı hastasına uygunsuz davranmasından rahatsızlık duyuruyor olmasıdır (20).

Bir diğer görüşe göre "burnout" bir stres denklernidir. llerleyici bir stres sürecidir (1, 4, 12, 18, 19, 21).

Bu konuda, Chernisse, aşırı stres ya da doyumsuzluğa tepkiyle işten geri çekilme olduğunu belirtir. Cherniss, iş stresine yanıt olarak, işe-Ilişkin tutum ve davranışlarda negatif değişiklikler gösterildiğini söyleyerek, "burnout"u hizmeti alana ilginin kaybı ve bitkinliğin yanı sıra, artan hayal kırıklığını, kötümserliği, kaderciliği, ise motivasyonun bağlılığın ve işteki gayretin azalmasını, ilgisizliği, olumsuzluğu, iş arkadaşlarına ve hastalara öfkeyi, işle ilgili olarak zihinsel meşguliyeti, hastaları suçlamayı, değişikliğe direnç göstermeyi, katılığın artışını veyaratıcılığın kaybını içeren bir durum olarak tanımlar, Cherniss, aynı zamanda, iş stresine bir yanıt olarak, motivazyonel, duygusal, tutumsal ve davranışsal değişiklikleri oluşturan tüm bunların bileşkesine eş değer bir baskıdan sözeder. Bu geçici bir yorgunluk ve zorlanma değildir" der(8).

Bir başka kaynakta "burnout", çalışanları psikolojik olarak içe çekilıneye iten, onların başetme güçlerini aşan, stresli bir iş çevresinin kümülatif etkilerinin bir fenomeni olarak tanımlanmıştır (11).

Bir diğer kaynakta da, "burnout"; stresle ilişkili olarak görülüpşöyle tanımlanmıştır. "Işte strese karşı gösterilen maladaptiv reaksiyonları tanımlamak için kullanılan bir terimdir" şeklinde tanımlanmıştır(11).

Sözlükte "burnout, bazen fiziksel hastalıklarla karekterize olan,değişmeden kalan işe ilişkin stresin kronik bir periyodundan sonra, ruhsal ve fiziksel enerji azalması durumu için kullanılan popüler bir terimdir. Sağlık profesyonelleri hastalarına karşı, saygı ve ilgilerinikaybederIer, hastalarına alaycı, insanlık dışı bir şekilde davranırlar ve onlara küçültücü şekilde hitap ederler. Hemşirelik mesleği için "burnout"un nedenleri; sıklıkla stres yüklü olmayı hatta bazen kendisini tehlike içinde karşılıklı saygıya dayalı ilişkinin yetersizliği, doktor ücretleriyle karşılaştırıldığında, düşük ücret almayı, vardiya (şift) değişikliği ve uzun sürelerle aralıksız çalışmayı ve bu uzun süreli periyotlarda sürekli nitelikli bakım verme sorumluluğunu taşımaktan kaynaklanan baskıyı hissetmeyi, hastanelerde bu koşullara karşın yetersiz personelin bulunmasını, iş gerçekleri ve iş beklentileri arasındaki farktan kaynaklanan hayal kırıklığı ve engellenmeyi hissetrnektir" şeklinde açıklanmıştır (10).

Maher; "Burnout"u tükenmeyi, psikosomatik hastalığı, uykusuzluğu, iş ve klientlere karşı negatif tutumu, işe gelmemeyi, alkol ve diğer ilaçların kullanımının artışını, suçluluğu, kötümserliği, ilgisizliği ve depresyonu içeren, kompleks bir sendrom" olarak tanımladı.

Maher; bağlılığın "burnout" insidansı için çok büyük bir önemi olduğunu, enerjinin bol kullanımı sonucu önemli enerji eksikliği görüldüğü şeklinde görüşünü belirtmiştir (8).

Maslach'a göre; "burnout"; fiziksel tükenme, kronik yorgunluk, çaresizlik ve ümitsizlik hisleri, negatif bir benlik kavramının gelişmesi ve iş, yaşam ve diğer insanlara yönelik olumsuz tutumlarla belirginleşen, fiziksel, emosyonel ve mental bir tükenme sendromudur (1, 5, 13, 14,15)

Görüldüğü üzere, burnout konusundaki tanılamalar değişik yönlere odalçlaşabilmektedir. Bununla birlikte, bir stres süreci olarak görmeye eğitimin fazla oluşu dikkati çekiyor. Tam bir operasyonel "burnout" tanımının yapılamamış olmasının nedeni çok komplex oluşumlara içermesindendir (1, 2, 3, 5, 7, 8, 9, 16, 17).

KAYNAKLAR

1 Balley, R.D.: 'The burnt-out helpers", Coping with stress in caring,Oxford: Blackwell Scientifıc Publications Ltd., 1985, ss. 28-45.

2 Beaver, R.C.; Sharp, E.S.; Cotsonis, G.A.: "Burnout experinced by nurse-midwives", J. of Nurse-Midwifery, 31, 1, (1986) ss. 3-15.

3 Beemsterboer, J.; Baun, "Burnout: Definations and health care management", So Social Work in health care, 10, 1, Fall, (1984), ss: 97-110.

4 Cronin-Stubbs, D., Rooks, C.A.: "The stress, social support and burnout of critical care nurses". The results of research, health Lung, 14, 1, (1985), ss: 31-39.

5 D a g , "Psikoterapide terapist üzerindeki stress kaynakları ve burnout fenomeni" Ankara, 1988. (22 Aralık 1987'de Hacettepe Üniversitesi'nde Seminer sunumudur).

6 Dolan, N.: 'The relationship between burnout and Job staisfaction in nurses", Journal of Advanced Nursing, 12, 1, (Jan, 1987) ss: 3-12.

7 Eisenstat, R.A.; Felner, R.D.: "Toward a differentlated view ofburnout: personal and organizational mediators of job satisfactionand stress", Amer. Jour. of Comm. Psychology, 12, 4, (1984), ss:411-430.

8 Firth, H.; Mc Intee; Mc Koewn, P.; Britton, P.: "Burnout and professional depression: Related concepts?" Jour. of advan. Nurs., 11, 6, (1986), ss. 633-641.

9 Garden. A.M.: "Depersonalization valid dimension of burnout?".Human Relations, 40. 9, (1987) ss: 545-560.

10 Glanse, W.D.: Mosby's medical and nursing dictionary second Edition, St. Louis. Missouri, Mosby Comp, 1986. ss. 167.

11 Hare, J. Pratt, C.C.; Andrews, D.: "Predictors of burnout inpofessional and praprofesional nurses working in hospitals and nursing homes". Int. J. Nurs. Stud., 25, 2, (1988), ss. 105-115.

12 Iveson, I.J.: "Banishing the burnout syndrome", Nursing Mirror, 156, 18 (May 4-1983), ss: 43.

13 Jones, lvW.: The Burnout Syndrome. Illinois: London House Press, 1981, ss: 30-35.

14 Maslach, C.: "The Client role in staff burn-out", Jour of Social Issues, 34. 4(1978). ss. 111-124.

15 Maslach. C.; Jackson, S.E.: "The measurement of experieneedburnout", Jour. of Occupati Behavior, 2 (1681), ss: 99-113.

16 Maslach, C.; Jackson. S.E.: Manual Maslach burnout Inventory. Second Edition. California: Consulting Psychologists Press, 1981.

17 Mayou,R.:"Burnout",BritishMedicalJournal,(Clin.Res.),295, 6593. (1 Aug 1987), ss: 284-285.

18 Mc Carty, P.: "Burnout in psychiatric nursing", Jour. of Advan. Nurs., 10, 4, (1985) ss: 305-310.

19 Stevens, G.B.; ()Veli], P.: "Expectation and burnout in thedevelopmental disabilities field". Amer. J.. of Comm. Psycchology, 11, 6, (1983), ss: 615-627.

20 Storlie. F.J.: "Burnout: the elaboration of a concept", Amer. J. ofNurs., (December 1979). ss: 2108-2110.

21 Wilson, H.S.: Kneisl, C.R.: "Burnout as a consequence of empathy".Psychiatric nursing California: Addison-Wesley Publiching Comp.. 1979, ss: 58-59.

Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 9 : 1. 1993