EVRİM EĞİTİMDE ÖRNEK ÖĞRETİM DESENİ 

Ela Ayşe KÖKSAL1 

Harika Özge ARSLAN2 

1 Niğde Üniversitesi İlköğretim Fen Eğitimi Bölümü, Niğde elaaysekoksal@hotmail.com 

2 Yüzüncü Yıl Üniversitesi Ortaöğretim Fen ve Matematik Alanları Eğitimi Bölümü, Van harikaozge@yahoo.com 

ÖZET 

Bu çalışmanın amacı, daha önce yapılmış çalışmalara dayanarak evrim öğretiminde kullanılması öngörülen çeşitli yöntemler ışığında ülkemizde uygulanan ilk ver orta dereceli okul programdaki bulunan fen ve biyoloji derslerinde yer alan evrim konusu için örnek bir öğretim deseni hazırlamaktır. Ülkemizde evrim konusunda yapılan çalışmalar azınlıkta olup, bu çalışmalar öğrencilere evrim konusunun nasıl öğretilmesi gerektiği üzerine değildir. 

Çalışmamızda öğretim deseni hazırlanırken, ülkemizde evrim eğitimi konusunda yeterli çalışma bulunmadığı için yurtdışı kaynaklı çalışmalardan ve kitaplardan öğretim yöntemi, strateji ve etkinlikleri geliştirmede yararlanılmıştır. Ayrıca bu kaynaklar, öğrencilerin ve öğretmenlerin evrime yönelik inançları, kavram yanılgıları ve bilgi düzeyleri gibi özelliklerini belirlemede kullanılmıştır. Bu özellikler bir öğretim deseni hazırlanırken değerlendirilmesi gereken önemli faktörlerdendir. Özellikle, öğretmenlerin evrim konusuna bakış açıları ve fikirleri onların ders anlatmalarını ve öğrencilerin bakış açılarını etkilemektedir. Bu nedenle bu çalışma öğretmenlerin çeşitli yöntemleri ve etkinlikleri kullanmalarına yardım edecek bir öğretim deseni sunması bakımından önemlidir. Çünkü öğretmenlerin evrimi uygun şekilde işlemeleri, öğrencilerin evrime bakış açıları ve onu doğru olarak anlamalarında önemli bir etkendir. 

GİRİŞ 

Evrim kavramı dünya üzerindeki yaşamın tarihini, canlılar arasındaki ilişkileri ve yaşamın fiziksel çevreye bağımlı olduğunu anlamayı sağlayan bütünleştirici bir ilkedir. Evrimin nasıl gerçekleştiği hala açık olmasa da, kavram olarak o kadar iyi kurulmuştur ki çoğu biyolojik bilgiyi bir bütün halinde tutan bir çatı olarak görev yapar (AAAS, akt. Clough, 1994). Evrim yaşamın nasıl oluştuğu, canlılar arasındaki akrabalık ve çeşitliliği açıklayan bir teoridir. 

Aslında biyolojideki pek çok soruya evrimden bahsetmeden yalnız kalıtım, bitki fizyolojisi, hatta aerodinamik bilgileriyle hemen cevap verilebilir, ancak olayların nasıl oluştuğuyla ilgili daha ayrıntılı sorulara cevap vermek için evrim kavramı gereklidir (National Academy of Sciences, 1998, 1). Çünkü evrim kavramı biyoloji alanında yöneltilen çoğu soruyu açıklayabilecek güce sahiptir (Clough, 1994). 

AMAÇ 

Bu çalışmanın amacı konu hakkında daha önce yapılmış çalışmalara dayanarak evrim öğretiminde uygulanması öngörülen konu, yöntem, değerlendirme, öğrenci ön-bilgi ve inançları dikkate alarak bunların ışığında ülkemiz ilk ve orta dereceli okullarında okutulan fen ve biyoloji derslerinde yer alan evrim konusu için örnek bir öğretim deseni hazırlamaktır. 

Öğretim deseni öğretme ve öğrenme ile ilgili bilimsel verileri öğretim uygulaması haline dönüştürmektir (Alkan, akt. Karadeniz, Karataş ve Kılıç, 2004). Bu süreçte aşağıda belirtilen aşamalar yer almaktadır (Lee & Owens; Horton, akt. Karadeniz, Karataş ve Kılıç, 2004): 

a. İhtiyaç analizi: Öğretimin neden yapılması gerektiğini belirleme. 

b. İhtiyaçların Tanımlanması: Öğrencilerin kazanması gereken bilgi ve becerileri tespit etme. 

c. Tasarım: Dersin giriş; içerik sunumu; alıştırma ve etkinlikler; öğretim-öğrenme yöntemi, strateji; araç ve ortamlar ile değerlendirme basamaklarını planlama. 

d. Geliştirme ve Test etme: Ders planının eğitimciler tarafından değerlendirilerek uygulamaya hazır hale getirme ve pilot uygulaması yapma. 

e. Yayınlama: Denemesi yapılmış olan dersin gözden geçirip yayınlama. 

f. Değerlendirme: Öğrenci kazanımlarını ölçerek dersin etkililiğine karar verme. g. Düzenleme: Değerlendirme sonuçlarına göre dersi tekrar gözden geçirme. 

LİTERATÜR TARAMASI 

A. Evrim Eğitiminde Önerilen Konular 

Evrim eğitiminde evrimi bütün bir kavram olarak vurgulayan 8 kavram belirtilmiştir (National Research Council, akt. Skoog & Bilica, 2002). Bu kavramlar şunlardır: 

1. Türler zaman içinde evrimleşir. 

2. Türleşme. 

3. Canlıların çeşitliliği. 

4. Ortak bir ataya sahip olma. 

5. Evrime deliller. 

6. Doğal seçilim. 

7. Evrimin hızı ve yönü. 

8. İnsanın evrimi. 

B. Evrim Eğitiminde Önerilen Yöntemler 

Amerikan Ulusal Eğitim Standartları (NSES), evrim eğitiminde öğretim yöntemi olarak sorgulayıcı-araştırmanın kullanılmasını, bilimsel yöntemle ilgili bilgi, beceri, tutum ve değerlerin öğretim-öğrenme sürecine katılmasını ve bilimsel materyalin kavramsal ve tarihsel olarak öğretilmesini önermektedir (Lee & Paik akt. Donnely & Boone, 2007). Ayrıca bilim tarihi (Duveen & Solomon akt. Donnely & Boone, 2007, Jensen & Finley, 1995), öğrenci merkezli öğrenme (Demastes et al. akt. Donnely & Boone, 2007) ve alternatif kuramların değerlendirilmesi (Passmore & Steward ve Zuzowsky akt. Donnely & Boone, 2007) de öğrencilerin evrim anlayışlarını geliştirmede araştırıcılar tarafından önerilen diğer yöntemlerdendir. 

Evrim kuramı geleneksel olarak sınıfta verilmektedir ve doğası gereği uygulamalı çalışma yapmaya izin vermez. Dolayısıyla öğrenciler dersleri sıkıcı bulurlar (Jenson & Finley akt. Besterman & Baggott la Ville, 2007). Öğrencilerin evrimin ilkelerini anlamaları için ilgilerini çekmek ve güdülerini artırmak için insan evrimi konusundan yararlanılabilir. Örneğin doğal seçilim konusu anlatılırken zekânın evrimi ve Neanderthallerin (mağara adamları) yok olması verilebilir. Neanderthallerin yok olmasıyla ilgili kuramlar konuyla ilgilenen öğrenciler için bir proje konusu olabilir (Besterman & Baggott la Ville, 2007). Ayrıca, insan evrimi konusunda ikili adlandırma kurallarından bahsedilip şu örnek verilebilir: “Homo insan, -ensis son eki de –den anlamına gelir. Dolayısıyla Homo neanderthalensis Almanya’daki Neanderthal insanı anlamına gelirken, Homo ergaster ise işçi insan anlamına gelmektedir, çünkü bu tür taştan yapılan araç-gereçleri kullanmıştır” (Besterman & Baggott la Ville, 2007). 

Öğretim yöntemlerinin seçilmesinde öncelikli olarak öğrencilerin önbilgileri ve inançları dikkate alınmalıdır. 

C. Öğrencilerin Ön-Bilgileri 

Öğrencilerin fen ile ilgili konulardaki düşüncelerini araştıran çalışmalar, onların konu hakkında sahip oldukları bilgilerin öğretmen tarafından konunun nasıl anlatılması gerektiğine yardımcı olacağını göstermiştir. Dolayısıyla öğretmenin öğrencilerinin derse bu ön-bilgilerle geldiklerini düşünmesi gerekmektedir (Alabaladejo & Lucas, 1988). 

Evrim konusunda öğrencilerin ön-bilgilerini araştıran çalışmalar ortaöğretim ve üniversite düzeylerinde yapılmıştır. Ortaöğretim düzeyindeki öğrencilerin türlerin gelişimi ile ilgili olarak “Dünyada farklı yaşam şekillerinin oluşmasını sağlayan ilkeler nelerdir?”, “Türler nasıl oluştu?” ve “”Neden çok fazla tür var?” sorularına cevapları incelendiğinde (a) tür ve birey düzeyinde, (b) yalnız tür düzeyinde ve (c) yalnız birey düzeyinde olmak üzere üç düzeyde açıklama yapıldığı görülmüştür. Açıklamalar en çok tür düzeyinde yapılmıştır: 

1. Tür ve Birey Düzeyinde: Türler, mutasyonlar sonucu tür içi varyasyonların olmasıyla oluşur ve türler doğal seçilimin gerçekleşmesiyle oluşur şeklindeki iki yönlü açıklamalar. 

2. Tür Düzeyinde: Türler; türdeki mutasyonlarla, türün tamamının adaptasyonuyla, doğal seçilimiyle ve yok olmasıyla veya türler arasındaki çiftleşmelerle oluşur şeklindeki açıklamalar. 

3. Birey Düzeyinde: Türler, bireylerin gelişimi ve/veya adaptasyonu ile oluşur şeklindeki açıklamalar. 

Öğrencilerin cevapları incelendiğinde birey ile tür arasındaki ayrımı yapamadıkları görülmüştür. Dolayısıyla öğrencilerin Evrim Teorisi’ni anlamalarındaki güçlük onların genetik konularını anlamalarındaki zorluktan kaynaklanmaktadır. Öğrencilerin evrim konusundan önce genetik konusunda eğitilmeleri onların evrim konusundaki mekanizmaları özellikle tür içi varyasyonun evrimdeki rolü anlamalarına yardım edecektir (Haldén, 1988). Ülkemizde uygulanan ilk ve ortaöğretim müfredatlarında bu yaklaşıma uygun olarak evrim konusu genetik konusundan sonra verilmektedir (Bkz. Tablo 1). 

Lise düzeyinde öğrencilerin evrim konusunu öğrenmelerini etkileyen karmaşık bir yapı vardır. Örneğin, öğrencilerin evrimle ilgili ön bilgileri, bilimsel epistemoloji, biyolojik dünya görüşü, dini yönelim, evrim kuramını kabul etme ve bilimsel yönelim yani yaşamını bilimsel etkinlikler etrafında düzenleme, doğal dünyayı fiziksel nedensellik yoluyla anlama ve bilimsel bir bakışla doğal olayları açıklama (Demastes et al. akt. Alters & Nelson, 2002) kavramsal değişim sürecinde etkili olan faktörlerdendir (Alters & Nelson, 2002). 

Üniversitede de öğrencilerin önbilgileri öğrenmede etkilidir. Üniversite düzeyinde görülen kavram yanılgıları 5 gruptur (Alters & Nelson, 2002): 

1. Deneyimden Kaynaklanan Kavram Yanılgıları: Öğrencilerin günlük deneyimlerinden bilinçli ya da bilinçsiz olarak kazandıkları kavram yanılgılarıdır. Örneğin mutasyonlar uyum sağlamayı her zaman olumsuz etkiler. 

2. Öğrenci Tarafından Oluşturulan Kavram Yanılgıları: Öğrencilerin yeni karşılaştıkları bilgi hali hazırda bildikleriyle (kavram yanılgısı) çatışırsa, genellikle yanlış bildiklerini değiştirmek yerine yeni bilgiyi sahip oldukları eski bilgilerinin çerçevesine uydurur. Örneğin evrimin gelişimciliğini yani nihai amacın insan olma şeklinde olduğunu düşünen bir öğrenci, doğal seçilim kavramıyla karşılaştığında doğal seçilimin bu amaçla çalıştığını düşünecektir. 

3. Öğretilen ve Öğrenilen Kavram Yanılgıları: Aile ve diğer kişiler örneğin öğretmenler tarafından öğretilmiş ya da bilim-kurgudan öğrenilmiş bilimsel olmayan gerçeklerdir. Üniversite öncesinde verilen eğitimde geçen Lamarck’ın kazanılmış özelliklerin kalıtımı fikri ya da film, kitap ve çizgi filmler gibi basılı ve görsel materyallerde dinozorlar ile insanların beraber bulunması örnek olarak verilebilir. Ayrıca Linhart, evrimin biyoloji, ekoloji, genetik, paleontoloji ve sistematik alanındaki üniversite ders kitaplarının evrim kavramlarını doğru olarak vermediğini belirtmiştir. 

(akt. Alters & Nelson, 2002) 

4. Dilden Kaynaklanan Kavram Yanılgıları: Bir kelimenin bilimde kullanımıyla günlük yaşamdaki kullanım farklılığından kaynaklanır. Örneğin bazı öğrenciler, teori ile kanun arasındaki farkın teorinin bir hipotez olup birçok defa test edildiği, kanunun ise bilimsel bir gerçek olduğu çünkü çok defa başarılı olarak test edildiğini düşünmektedirler. Böylece öğrenciler evrimi bir kanun olmayıp bir kuram olduğu için, kanuna göre daha alt bir kategoriye dâhil ederler. Teori ile kanun kelimelerinin anlamıyla ilgili bu kavram yanılgıları dildeki kullanım ile de desteklenmektedir. Günlük dildeki kullanımıyla teori, gerçek olmayan ve delili olmayan ya da çok az olan bir tahmindir. 

5. Dini ve Efsane Temelli Kavram Yanılgıları: Bazı öğrenciler dini/Lamarckçı anlayışa sahiptir yani evrimsel değişimi ihtiyaca bağlarlar. Örneğin eğer çitalar yemek için hızlı koşmaya ihtiyaç duyuyorlarsa, doğa onların hızlı koşma becerilerini geliştirir. Öğrencilerin organizmaların ortak bir ataya sahip olmadıkları şeklindeki görüşlerinin de kaynağı budur. 

D. Öğrencilerin İnançları 

Evrim teorisine gösterilen direncin büyük bir kısmı evrimin ve hayatın kökenlerini araştırmanın aynı anlama geldiği şeklindeki yanlış bir görüşten kaynaklanmaktadır. Yaratılış görüşünü benimseyenler ve genel olarak toplum bu kavram yanılgısına sahiptir. Yaşamın nasıl oluştuğu çok ilginç ve kurgusal bir bilimsel problemdir. Fakat biyolojik evrim, hayatın kökenini incelemez 

“Evrim yaşamın başlangıcından sonra oluşan organik değişmenin yollarını ve mekanizmalarını inceler.” (Gould akt. Clough, 1994) 

Clough (1994), evrim konusunu öğretirken bu ayrımı yapmanın öğrencilerin çoğunluğunun evrime olan direncini kırdığını belirtmiştir. 

Öğrenci inanç bakımından evrim- yaratılış tartışmasına tarafsa (evrimci ya da yaratılışçı inancı benimsemiş ise) bilim insanlarının sorgulama yoluyla sonuca ulaşabildiklerini anlamaktan uzaktırlar (Bishop&Anderson, 1990). 

Öğrenciler evrim konusunu bu kuramın işlevselliği vurgulandığında daha iyi öğreneceklerdir. Dolayısıyla kuramın nasıl işlediği (tahmin etmesi, açıklaması ve sonraki çalışmalar için bir çerçeve oluşturması) gösterilerek bu amaca ulaşabilir (Clough, 1994). 

E. Ülkemizde Evrim Eğitimi 

Ülkemizdeki ilköğretim okullarında halen iki değişik fen öğretim programı uygulanmaktadır. Bu programlar 2000 ve 2004 yılı programları olarak bilinmektedir. Evrim konusu her iki programda 8.sınıf konuları içerisinde yer almaktadır. Ortaöğretimde ise evrim konusu 11. sınıf Biyoloji dersi öğretim programında yer almaktadır. 2000 ve 2004 yılı ilköğretim fen bilgisi/fen ve teknoloji programlarında ve biyoloji programında evrim konusunun yer alışı (MEB, 2000; MEB, 2004; MEB, 1997) aşağıdaki tabloda özetlenmiştir. 

Tablo 1. Evrim konusunun fen ve biyoloji programlarındaki yeri 

BULGULAR 

Evrim Ders Planı 

Dersin Süresi: 40+40=80 dakika 

Derste Kullanılacak Yöntemler: Kavramsal değişim yöntemi, grup çalışması, tartışma, sorgulayıcı-araştırma yöntemi. 

Derste Kullanılacak Araç-Gereçler: Kavramsal değişim metni, etkinlik kağıtları, tepegöz, tahta 

Dersin Aşamaları: 

Öğrencilere dersin öncesinde aşağıdaki sorular ilgi çekmek, öğrencilerin ön bilgilerini ve kavram yanılgılarını dile getirmeleri amacıyla sorulur: 

1. Sizce dünyada yaşam nasıl meydana geldi? 

2. Sizce ilk canlılar nasıldı? Bunlarda da değişiklik oldu mu? Dinozorlar nasıl yok oldu? 

3. İlk insandan bugüne kadar insan türünde değişiklik oldu mu? 

4. Sizce aynı türe ait bireylerde görülen değişikliğin sebebi nedir? 

5. Sizce canlıların bu kadar çeşitli olmasının nedeni nedir? 

6. Canlılar arasında bir akrabalık var mıdır? Hangi canlılar birbiriyle akraba olabilir? 

Öğrencilerin cevapları dinlendikten sonra dersin amaçları ve nasıl işleneceği açıklanır. Daha sonra kavramsal değişim metni dağıtılarak öğrencilere evrim teorisi ile ilgili kavram yanılgıları ve temel 8 kavram tanıtılır. Kavramsal değişim metnindeki her bir kavram farklı bir öğrenci tarafından okunurken öğretmen, öğrencilerden adı geçen evrim kavramlarına birer örnek vermelerini ister ya da o kavramla ilgili bir etkinlik yaptırır. Bu sayede öğrencilerin kavramları daha iyi anlamaları ve kavram yanılgılarını giderilmesi sağlanmaya çalışılır. Aynı zamanda öğretmen öğrencilerin bu kavramlarla ilgili düşüncelerini sorarak bunların sınıfça tartışılmasına da rehberlik eder. 

Evrim kuramının temel kavramlarından bazılarıyla ilgili örnek etkinlikler şunlardır: 

1. Türler zamanla evrimleşmişlerdir. 

2. Türleşme (Örnek etkinlik: Galapagos İspinozları) 

3. Canlıların çeşitliliği (Örnek etkinlik: Fındık Tohumunda Varyasyon) 

4. Ortak bir atadan meydana gelme. 

5. Evrime Deliller (Örnek etkinlik: Farklı Canlıların Sitokrom-c Amino Asit Dizilerinin Karşılaştırılması) 

6. Doğal seçilim (Örnek etkinlik: Kürdan Balık) 

7. Evrimin hızı ve yönü. 

8. İnsanın evrimi (Örnek etkinlik: İnsan Kafataslarının Karşılaştırılması) Etkinlikler, bildirinin ekler kısmında belirtildiği şekillerde sınıfta uygulanacaktır. Öğretmen öğrencilerin performanslarını etkinlikler boyunca gözlemleyecek ve onlara gerek ders esnasında gerekse ders haricinde geri bildirimde bulunacaktır. Öğretmen genel olarak öğrencilerin eksik olduğunu gördüğü kavramları tekrarlayarak pekiştirecektir. Öğrencilerin kavramlar arasındaki ilişkileri anlayabilmeleri ve özet yapmak amacıyla kavram haritası yönteminden yararlanılabilinir. Ayrıca öğretmen ünite (8. sınıf için Genetik/Hücre Bölünmesi ve Kalıtım ile 11. sınıf için Hayatın Başlangıcı ile İlgili Görüşler) sonunda hazırlamış olduğu testi uygulayabilir, sonuçlara göre de öğrencilere geri-bildirimde bulunabilir, gerekli konuları tekrar açıklayabilir. 

SONUÇ 

Evrim konusuna programda ayrılan yer ve süre etkili öğretimi sınırlandıran bir sorundur. Konu olarak 8. ve 11. sınıfların ikinci döneminin sonunda verilen evrim, bu yaş düzeyi öğrencilerin OKS ve ÖSS sınavları nedeniyle okulda olmadıkları zamanda verilmektedir. Süresi itibariyle de 2 ders saati evrim konularının tam olarak kavranması için yeterli değildir. 

Diğer taraftan öğretmenlerin ve öğrencilerin önbilgileri ve inançları evrim eğitiminin işlenişini etkilemektedir. Bu nedenle kavram değişim metinlerinden faydalanması uygundur. Ayrıca öğrencilerin farklı etkinliklerle problem çözme, eleştirel düşünme, bilimsel süreç becerilerinin öğretimöğrenme sürecine katılması evrimin daha iyi öğrenilmesini sağlar. 

KAYNAKÇA 

Alters, B. J. & Nelson, C. E. (2002). Perspective: Teaching Evolution in Higher Education. Evolution International Journal of Organic Evolution, 56 (10), 1891-1901. 

Besterman, H. & Baggott la Ville, L. (2007). Using Human Evolotion to Teach Evolutionary Theory. Journal of Biological Education, 41 (2), 76-81. 

Clough, M. P. (1994). Diminish Students’ Resistance to Biological Evolution. The American Biology Teacher, 56 (7), 409–415. 

Donnely, L. A., & Boone, W. J. (2007). Biology Teachers’ Attitudes Toward and Use of Indiana’a Evolution Standards. Journal of Research in Science Teaching, 44 (2), 236-257. 

Glanzer, P. (1998). Religion in Public Schools. In Search of Fairness. Phi Delta Kappan, November 1998, 219222. 

Karadeniz, Ş., Karataş, S. ve Kılıç, E. (2004). Öğretim Amaçlı İnternet Ortamlarının Tasarımı ve İlkeleri. 

Milli Eğitim Dergisi, Kış 2004, Sayı: 161. MEB (1997). 11.sınıf öğretim programı. (Karar Tarihi 23/12/1997) adresinden 13 Nisan 2007’de indirilmiştir. 

MEB (2000). İlköğretim Okulu Fen Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7, 8. Sınıf) Öğretim Programı. (Karar Tarihi 

13/10/2000) Milli Eğitim Bakanlığı Tebliğler Dergisi, Kasım 2000, 2518, 1091-1093. MEB (2004). İlköğretim Fen ve Teknoloji Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu 6-7-8. Sınıflar (Taslak Basım) 

T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı. Ankara, 2005. 285-303. National Academy of Sciences (1998). Teaching About Evolution and the Nature of Science. National Academy Press, Washington, DC. 

Skoog, G. & Bilica, K. (2002). The Emphasis Given to Evolution in State Science Standards: A Lever for Change in Evolution Education? Science Education, 86, 445-462. 

Etkinlik Kaynakçası: 

Kavramsal Değişim Metni 

İrez, S. (2007) 4 Mayıs 2007 tarihinde yapılan kişisel iletişim Kavram Yanılgısı 1’in açıklamasının oluşturulmasında yararlanılmıştır. National Academy of Sciences (1998). Teaching About Evolution and the Nature of Science. National Academy Press, Washington, DC. 

Galapagos İspinozları BSCS (1985). Biological Science: A Molecular Approach. 5th Edition. D.C. Heath &Company, Lexington. s. 79 Anderson, D. L., Fisher, K. M., & Norman, G. J. (2002). Development and Evaluation of the Conceptual Inventory of Natural Selection. Journal of Research in Science Teaching, 39 (10), 952–978. 

Fındık Tohumunda Varyasyon Holt Bıosources Lab Program: Laboratory Techniques C1 (Anonim). Analyzing Amino-Acid Sequences to Determine Evolutionary Relationships, p.88. 

Keeton, W. T., Gould, J. L.(1999), Genel Biyoloji. Editörler, A. Demirsoy, İ. Türkan, Palme Yayıncılık s. 524. 

Kürdan Balık Toothpick Fish (2001). A Middle School Activity for Teaching Genetics and Environmental Science. 

İnsanın Evrimi 

Nickels, M. (1999). Homiınid Cranium Comparison (The "Skulls" Lab)