Türkiye’de özgürlüğü ararken…

 Türkiye’de özgürlüğü ararken…

PINAR SELEK "Militarizm de, erkekliğin son derece güçlü örgütlendiği bir iktidar sistemidir. Askeri değerler, erkekliğin ideolojik inşasında çok önemli bir rol oynarlar. Bu nedenle, son yirmi yıldır, ataerkiye karşı bütünlüklü bir özgürlük perspektifiyle, erkekliğin üretim mekanizmalarını sorgulayan feminist kuram, hem militarizm analizini, hem de anti militarist politikayı etkiledi." Özgürlük karmaşık bir sorundur. İnsan, binyıllardır özgürlüğü arar, bulamaz. Yolunu dolaysızca çizemez. Tanımını kolayca oluşturamaz. Bir yanıyla, kendini gerçekleştirme, bedensel ve düşünsel enerjiyi, yaratıcılığı, eyleme yetisini büyütme olarak ele alınan özgürleşme, varlığın belirleyicilik gücünün gelişmesi, ilişki kurduğu tüm öznelerin, evrenin, yaşamın hakikatine vakıf olması, görünen ya da görünmeyen iktidar ilişkilerini çözebilmesi ve buna göre kendi varlığına ilişkin seçim yapabilme kapasitesinin gelişmesi olarak da tanımlanır. Binlerce yıllık yaşam macerası, aynı zamanda da hararetli bir özgürlük yolculuğudur. Ölüm-yaşam kıskacındaki insan, kısacık hayatında, belirsizlikler ve güç ilişkileriyle boğuşur; kendi akışını, varlığını, arayışını sürdürmek, gürleştirmek ya da kendi durgunluğunu, sabitliğini korumak istenciyle, doğayla bir mücadele yürütürken, genellikle toplumsal var oluş içinde sönümlenir. Hayat ve ölüm kıskacındaki insan, kendi türüyle birlikte yaşarken ortak hayatın ‘gereklilikleri’ ve kendi ihtiyaçları arasında sıkışır. Farklılıkların kodlanmış anlamları bağlamında oluşan iktidar ilişkileri ise, iç içe geçmiş tutsaklıklar yaratır. Bu koşullarda, özgürlük arayışı, insanı, hem doğayla, hem toplumla, hem kendisiyle karşı karşıya getirir. Toplumsallık sorunu, insanın varlıksal arayışını kuşatmıştır. Kendi türüyle bir arada yaşama macerasında, insan, oluşturduğu sisteme yabancılaşmış, ekonomik-kültürel-cinsel olarak belirlenir konuma gelmiştir. Çağımızın toplumsal ilişkileri içinde, belli değerler doğrultusunda yetişen “birey”, üretim-tüketim-eğitim-eğlence ve özel hayat gibi kategorize ettiği yaşam alanlarında, toplumsal kurumların belirlediği sınırlara göre yaşamaktadır. Bu sınırlar içinde şiddet kurumsallaşmış, ilişkilere çeşitli iktidar biçimleri hâkim olmuş, mikro ve makro iktidarlar bütünleşmiştir. Yani her insan, toplumsallığı, iktidar ilişkisi olarak kurmaktadır; şekillenişi, karakter ve zihniyetinin oluşması bu zemin üzerinde gerçekleşmektedir. Bu sınırlar, zorunluluklar, değerler ve görevler içinde, insan, kendi kendini, oluşturduğu uygarlıkla tutsak etmiştir. Modern yaşamın en derin sorunları, toplumun egemen güçlerine karşı, tarihsel mirasın, kültürün ve yaşam tekniğinin ağırlığına karşı, bireyin kendi var oluş bağımsızlığını koruma çabasından doğar. Bu nedenle, özgürlük arayışı, öncelikle, insanın toplumsal olarak kurduğu mekanizmalar, kurumlar ve ilişki biçimlerine yönelir. Genellikle “Benim özgürlüğümün sınırı bir başkasının özgürlük sınırını belirler” denir. Öyleyse birbirinden ayrışmış bireylerin ve toplumsal grupların, yalıtılmış özgürlük alanları mı vardır? Herkes kendi alanına çekildiğinde, tüm insanlar için geçerli toplumsal özgürlük gerçekleşebilir mi? Hayır, çünkü herkes, kendi özgürlük alanını kendisine göre belirlemek ister. Oysa toplumsal yaşam, özgürlük alanlarının iç içe geçtiği, üst üste çakıştığı, birbirini bağladığı ve her gün yeni taleplerle şekillendiği bir çerçeveyi ortaya koyar. Bu nedenle, özgürlük, varlıklar arası ilişkide, bir ihtiyaç olarak ortaya çıkar. Özgürlük arayışının nasıl, hangi kavramlarla, neye-nelere yönelik yürütüldüğü, toplumun ne kadar okunduğuyla ilgilidir. Binyıllardır yürütülen özgürlük mücadelelerinde farklı egemenlik biçimlerinden kurtulmaya odaklanılmış, kimi zaman bu kurtuluş gerçekleşmiş ama bir özgürlük çıkışı sağlanamamıştır. Emek sömürüsü, cinsiyetçilik, insan merkezlilik, heteroseksizm, yaş hiyerarşisi, milliyetçilik gibi birbirine içkinleşen, söylemlerini ortaklaştıran, kimlik ve değerlerini birlikte kurgulayan tüm iktidar biçimleri karşısında, özgürlük arayışının, tutarlı ve bütünlüklü bir yaklaşıma, nüanslara dikkat eden iktidar sarmalının gerektirdiği bir karşı siyasete ihtiyacı vardır. Türkiye’de özgürlük adına, birbirinden farklı yaklaşımlara sahip çeşitli hareketler ortaya çıktı. Bu arayışlarının, birbirine değmeyen, bir diğerinin içinden geçen ya da üzerine abanan tarihi yeni yeni yazılıyor. Özgürlük iddiasındaki hareketlerin, tanımladıkları iktidara karşı mücadelelerinde, benzer ya da farklı arayışları nasıl ilişkilendirdikleri üzerine sorular sorulmaya, çeşitli tartışmalar yapılmaya başlanıyor. Bu tartışmalar içinde militarizm kavramı ve anti militarizm, yeni yeni gündemleşiyor. Türkiye’deki toplumsal ve siyasal yapının yarattığı çelişkilerin olası etkisiyle, bu konuda bir tutum arayışı, cılız da olsa beliriyor. Türkiye’de telaffuzu yirmi yıla varmayan bir geçmişe sahip olan anti militarizm, dünyada da, şimdiki tanımıyla, son otuz yıla ait bir kavramdır. Bu süreçte, 20. yüzyılın anarşist ve sosyalist kuramlarından bağımsızlaşarak tanımlanmaya başlanmış, tutarlı bir özgürlük savunusu olma iddiasını ortaya koymuştur. Kendini hakim kuramlardan ayrıştırarak ortaya koyan bir başka özgürlük savunusu ise feminizmdir. Feminizm, kadınların, hem kendileri, hem de ilişki kurdukları tüm varlıklar için, bir özgürlük politikası geliştirme iddiasıyla ortaya çıktı. Söz konusu iddia, Türkiye’de politikaya nasıl yansıdı? Türkiye’de feminist hareket, özgürlük anlayışını hangi eksenlerde ortaya koydu? Buna bağlı olarak, söylemlerini ortaklaştıran, kimlik ve değerlerini birlikte kurgulayan iktidar biçimleri, özelde militarizm karşısında, nasıl bir söylem ve tutum geliştirdi? Militarizm karşısındaki duruş, feminist hareketin analiz ve politikasını nasıl etkiledi? Bu makale, belirtilen sorular üzerinden tartışmayı hedeflemektedir. Militarizm özgürlük zeminini ortadan kaldırır İktidar, tekil şiddet biçimlerinin, toplumsal ilişkiler içinde süreklileşmesidir. Foucault’ya atıfta bulunarak, iktidarı, sahip olunan bir şey, “bir mülk değil de bir strateji olarak” ele alırsak, iktidar kavramı, kurumsallaşmış bir şiddet stratejisi olarak da tanımlanabilir. Çeşitli sebeplerle ayrıcalıklı konumda olanlar, kendilerine yapılmasını istemedikleri şeyi başkalarına yapabilirler, çünkü varlıklar, kategorik olarak farklı ve hiyerarşik algılanır. Dolayısıyla, ötekine yapılacak şeyin kıstası bir diğerinin inanç sisteminden üretilir. Bu, iktidarın üretimidir. Hükmedilenlerin pozisyonları aracılığıyla, onlar üzerinden kendini gösteren iktidar sistemi içinde, dışlama, inkar, asimilasyon, ayrımcılık, kendine bağlama, yoksun bırakma, kapatma, rehabilitasyon, marjinalleştirme, yok etme gibi yöntemlerle, emek sömürüsüne, insan merkezciliğe, cinsiyetçiliğe, militarizme, milliyetçiliğe, ırkçılığa, heteroseksizme, yaş hiyerarşisine vb. dayalı çeşitli toplumsal şiddet türleri kimi zaman iç içe, kimi zaman birisi öne çıkarak uygulanır. Toplumsal iktidar ilişkileri, analitik olarak farklı da olsalar, birbirini besler, eklemlenir, iç içe geçer, kıvrılıp dönüşür, başka yerlere taşınıp yaygınlaşır. Birey, bu eklemli bağ arasında şekillenir, hem ezen, hem de ezilen konumlarda kendisini var eder. İktidarlar arası içkinliğin politik kurumsallaşmasına baktığımızda da karşımızda devleti buluruz. Devlet, tek bir kimliğin değil, farklı hiyerarşi ve tahakküm ilişkilerinin merkeze oturduğu bir kurumsallaşmadır. Kamusal otoriteyle sosyal otoritenin bütünleşmesiyle şekillenen devlet, bir örgüt olmanın ötesinde, toplumsal yapıya karakterini veren bir kurumdur. Devlet örgütü yıkılabilir. Ama bu, kurumsal olarak devleti ortadan kaldırmaz. Bir zihniyet ve kurumsal akış olan devlet, belli bir sürekliliğe sahiptir. İktidarın, sahip olunan bir şey olmadığını söyleyen Foucault’nun, bu etkilerin, düzenleme ve planlamalarla, manevralar, teknikler ve işleyiş tarzlarıyla geliştiğine dair vurgularını hatırlarsak, devletin toplumsal iktidar ilişkileriyle olan bağını daha iyi görebiliriz. Foucault, iktidarın içinde korunan, tutulan bir imtiyazdan çok, sürekli olarak gerginleştirilen, faal haldeki ilişkilerin oluşturduğu bir ağdan bahseder. Bir iktidarlar ittifakı olan devlet de, aşkın statüsüyle, tüm toplumu denetim altına alan, toplumsal iktidarların işleyişini garantileyen, toplumsal düzene uymayan unsurların yok edilmesini sağlayan, sürekli fetheden bir mekanizmadır. Devlet savaşla kurulur, kazanılmış savaşı kurumsal olarak sürdürür, sistemleştirir; böylece savaş devletleşir. Çeşitli tanımlarda ‘savaş”la özdeşleştirilen, ama ağırlıklı olarak, askeri sistemin egemenliği olarak bilinen militarizm, başta modern devletin tüm katmanları olmak üzere, toplumsal iktidar sistemlerinin rol oynadığı bir yapılanmadır. Şiddetin örgütlenip sistematikleşmesi, ordulaşması, devletleşmesidir. Hem maddi hem ideolojik bir görünüme sahiptir. Bir ideolojidir, bu doğrultuda geliştirilen örgütlenme biçimi ve politikadır. Çok etkenli bir süreç olarak, ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal bir yapıya sahip olan militarizm, geleneksel tahakküm pratiklerini kombine edip etkilerini arttır; devletin dayandığı egemenlikler sarmalını, kimliksel, konumsal olarak kurulan insanı sürekli olarak yeniden şekillendirir. Bir iktidar mekanizması olarak, baskı altına almaktan çok biçim verir, kalıp yaratır ve kural koyar. Yazılı hukuk aracılığıyla kendini meşrulaştıran, bürokratik bir idari kurmay tarafından uygulanan nesnelleştirilmiş egemenlik, “insani sürtünme kuvvetlerini”(1) ortadan kaldırır, yani davranışları olabildiğince önceden hesaplanabilen ve öznel değer yargılarının etkisinde olabildiğince az kalan, kontrol edilebilir bireyler üretir. Bürokrasi, işbölümü ve işleyiş üçgeninde mecburiyete boyun eğen birey, kendi eyleminden sorumlu olmadan, yerine getirdiği görevin sonuçlarına “kayıtsız” kalarak büyük sistemin işlemesini sağlar. Bu, kapatılan ve dışlanan insandır. İnsanlar, tahakküm metaforlarının, belli görev, üslup ve anlayış duvarlarının arasına kıstırılır; bir süre sonra o duvarların şeklini alır; çeşitli aidiyetlerle “homojen bizi yaratılır”, “ötekiler” ise, dışlanır. Bu kapatma süreci, sadece bir kategoriye yönelik değildir. “Biz”in içinde çeşitli “biz”ler oluşur. Delilerin tımarhanelerde bedensel olarak zapt u rapt altına alınmasıyla orduda bedenin şartlandırılıp yönlendirilmesi, birbirine bağlı süreçlerdir. Militarizmin ürettiği davranış ve dil kalıpları, tüm düşünce ve pratiklerin sınırlarını önceden çizer. Toplumda zaten kimliksel, konumsal olarak kurulan insan, devletle birlikte daha planlı kurgulanır. Kesin hiyerarşik kademelere bölünmüş bir organizasyon olan askerlik kurumu, sosyal disiplini kurmanın laboratuarıdır. Bu laboratuarda pekiştirilen politikalar, çeşitli kanallardan, toplumun düzeneklerine yayılır. Denetleyici bakış, kışla duvarlarından dışarıya taşarak sivil hayatın içine uzanır, gözetler ve düzenler. Politik ortopedi aracılığıyla, öznelliği ortadan kaldırılan insan, bireyleştirilir, zaman ve mekân içinde kodlanır, “normalleştirilir”, yerleşikleştirilir, kimlik kart numaralarıyla tanımlanır ve üretime sokulur. Militarizm, aklın işleyişini, üslubu, kişiliği, davranışları, alışkanlıkları ve ahlakı yönetir. Rasyonellik, olanı kabul etmek, mantığa bürümektir. Olan, ikiye ayrılmış dünyadır. Düalistçe bölünmüş gerçekliktir. Biz ve ötekidir. Düşünce ve duygudur. Devlet ve toplumdur. Doğa ve insandır. Kadın ve erkektir. Bunlar, birbirinden ayrıksı varlıklar olarak ele alınır. Araçsallaştırılan akıl, mantığın gerektirdiği katılığı temsil etmeli ve duygulardan arınmalıdır. Militarizm, kendini bu erkek akılla kurgular ve sürdürür. Diğer yandan, düşüncenin kim tarafından dile getirildiği önemlidir. Orduda, üst’ün talimatı tartışılmaz. Ataerkillik, yaş hiyerarşisi, sınıf egemenliği gibi iktidar biçimleri aracılığıyla zaten toplumsal olarak içselleştirilen bu algı, ordu laboratuarındaki çeşitli itaat mekanizmalarıyla kusursuz bir biçimde üretilir ve topluma yayılır. Güçlü olan, zengin olan, rasyonel olan, erkek olan, baba olan, büyük olan, yetkili olan haklıdır. Otoritenin yarattığı saygı ve korku bileşimi aklı dondurur. İnsanlar, babaya da, “koca”ya da, patrona da, şefe de, devlete de aynı duyguyla itaat ederler. Militarizm, özellikle ataerkil inanç ve yapıların meşruiyetine, gücüne, özgünlüğüne göre şekillenir, söylemini, değerlerlerini, ritüellerini bundan beslenerek oluşturur. Kamusal otorite arkasına sosyal iktidarı alır, siyasi egemenlik erkeksileşir. Ekonomik, toplumsal, kültürel ve siyasal bir süreç olarak örgütlenen militarizmin, kadınlık ve erkekliğin inşasıyla olan ilişkisini görmezsek, toplumsal yaşama, ataerkil ve militer değerlerin neden giderek daha fazla hâkim olduğunu kavramakta zorlanırız. Feminist antropologların da sıkça gösterdiği gibi, erkek ve kadın rollerinin ideolojik kategorilerle birbirinden ayrışması, tüm siyasal ve toplumsal kurumları karakterize eder. Kültürler arası farklılıklar gösteren “toplumsal cinsiyet ideolojisi, milliyetçi ve militarist düşünce üretiminin ayrılmaz bir parçasıdır”(2) Ordu, tarihsel olarak, eril bir kurumdur. Erkeklik devletin dayanaklarındandır ve ulusu oluşturan temel kavrayışlardan biridir. Devlet içinde sınıfsal ve milliyetçi buluşma erkeklik örüntüsünde gelişir. Askeri değerler “patriyarkanın ideolojik olarak inşasında önemli bir rol oynar. Erkeklerin iyi bir askerin özelliklerini taşımak üzere sosyalleşmesi, kadının sosyalleşmesinin tam tersidir. Cinsiyet rollerinin devamını sağlayan bu toplumsallaşma süreci, militarizmin sürekliliği için zorunludur. Milletlerin bütünlüğü, aile kurumuyla ve ulus devletle korunur. Milliyetçilik, kadını sembolleştirir. Vatan dişileşir. Ev içi sorunların gizliliği ulusal güvenlik söylemini besler. Vatanın zapt edilmesi kadının “başka erkekler tarafından kullanılmasını“ hatırlatır. İnşa edilmiş toplumsal erkek rollerinin zaman içinde militarize edilme potansiyeli daha fazladır çünkü modern erkekliğin inşasında militarizm önemli bir rol oynar. Feminist kuramcılara göre orduların erkeklerden oluşması, tamamen öz bilinçli siyası politikaların bir sonucudur. Askerleştirmek, erkekleştirmektir. Erkeksilik ve militarizm, kadınsılıkla kurdukları karşıtlıkla kendilerini tanımlarlar. Militarizm, erkekliğe atfedilen değerlerin meşruluğu ve üstünlüğüne dayanır. “Vurdu mu deviren olmak”, tahammülsüzlük, “karı gibi olmamak”, “kısa yoldan sonuç almak”, “kesin konuşmak”, “noktayı koymak”, “ayrıntıya boğulmamak”, “gücünü göstermek”, “gerçekçi” olmak, “güçlüye itaat etmek”, “değerlere mutlak bağlı olmak”, “şeref için ölmeye ve öldürmeye hazır olmak”, ataerkiyle militarizmin ortak değerleridir.(3) Savaşta yenilmek hadım edilmektir. Militarizmin uygulayıcılığının erkeklere yüklenmesi eril değerlerin hiyerarşik üstünlüğünden, dolayısıyla toplumsal gücünden kaynaklanır. Bu, bir nevi ittifak politikasıdır. Rambo, James Bond, Bruce Lee askeri kahramanlıkla erkeksi kahramanlığın iç içeliğine örnektir. Askerlik içinde şekillenen erkeklik nasıl bir erkekliktir? Korkusuz? Kahraman? Güçlü? Acımasız? Dayanıklı? Sorumlu? Erkekler, askerlik kurumuyla, bu hayallerle ilişki kurarlar. Ama erkeklik, askerlikte, aslana değil, kuzuya dönüşür. Ordu, bir oğlan çocuğundan “erkek” yaratma iddiasını temsil eder. Askeri kurum içinde itaati öğrenen erkek, her türlü bireysel özerklik ve seçimden yoksun bırakılarak iktidarsızlaşır. Toplumsal erkeklik bu iktidarsızlık içinde kendi iktidarını üretir. Öncelikle kadınlara, beraberinde kendi içindeki farklılıklara, çocuklara, eşcinsellere, sakatlara ya da vicdani retçilere “iktidarsız kahramanlık” taslar. Çok etkenli bir süreç olan militarizm, kadınlar arasındaki karmaşık farklılıklara da bağımlıdır. Kadın, erilleşmiş siyasi davranış kalıplarını ve kendine bahşedilen rolleri benimseyerek de, memurlaşarak, geri hizmetlerde bulunarak ya da seks servisi yaparak da militarizme destek olur. Kadın, toplumsal cinsiyet kalıplarına uygunluğuyla da erkekliği ve askeriliği güçlendirir. O halde, başta cinsiyetçilik olmak üzere, tüm toplumsal iktidar biçimlerine karşı geliştirilen kurtuluş söylemleri, militarizmi kapsamına almadan kurulur, buna göre bir politika yürütülürse, sonuç ne olur? Yeniden başa dönmek mi? Özgürlük mü? Kadın hareketinden feminizme… Türkiye’de özgürlük arayışlarının tarihi, sadece devletin baskıcı politikaları karşısındaki mücadele ekseninde gelişmedi. Bu tarih, aynı zamanda sol ile hesaplaşmanın, sol ile boğuşmanın da izleriyle doludur. Bilindiği gibi, bu konuda hemen akla gelen feminist çıkıştır... Kadın hareketi, ilk şekillendiği zamanlardan beri, reel politika arenasındaki iktidar kapışmasında hep bir alan olarak görülmüş, çeşitli müdahalelere uğramış ve kendi bağımsız duruşunu koruma mücadelesi içinde olmuştur. Bin yıllardır nesneleştirilen, sembolleştirilen, sahiplenilen, araçsallaştırılan kadının kurtuluş girişiminin de, bu şekilde müdahale altında olması şaşırtıcı değil tabii ki… Ekonomik, hukuki ve siyasal sistem kurma iddiasındaki ideolojiler, mutlaka kadınlara yönelik politikalar üretmiş, hatta kendi farklarını daha çok bu alanda ortaya koymaya çalışmış, kendi kadın modelini, oluşturduğu sistemin simgesi haline getirmiştir. Bu coğrafyada, biz bunun hazin örneklerini yaşadık, hala da yaşıyoruz. Osmanlı’nın son dönemlerinde ve Cumhuriyetin ilk yıllarında “kadınının modernleştirilmesi”nin ülkenin modernleştirilmesinin de sembolü yapıldığını, dolayısıyla “bu önemli iş” in, kadınlara bırakılmadığını biliyoruz. Terakkiperver Kadınlar Fırkası başta olmak üzere, kadınların kendi adlarına yaptıkları tüm girişimlerin nasıl yasaklandığını, nasıl kıskaca alındığını, biraz bağımsız durmaya çalışan kadınların çok acılı ama çok sessiz dışlanma süreçleri yaşadıklarını hatırlıyoruz. Cumhuriyetle birlikte, evlatlık alınışımız, sonra giydirilişimiz, ses tonumuzun, mesleğimizin ayarlanışı belleğimizde hala. Fazla anlatmaya gerek yok. Sol muhalefet içinde “özgür kadın” modeli kalıbına nasıl sokulduğumuzu, nasıl erkekleştiğimizi ya da bacılaştığımızı anımsıyoruz. Hâlâ her türlü çıkışın, kadınlara ilişkin bir politikası ya da en azından bir girişimi var. Özelikle de son yıllarda, tüm siyasal yapılar “kadın alanına” el atıyor, “kadın sorunu” herkesi ilgilendiriyor, “kadın adına” herkes konuşuyor. Kadınlar, feminizmle birlikte, bu ve benzer konumlardan sıyrılmak ve kendi kurtuluşlarının öznesi olmak için uğraş vermektedirler. Türkiye’de oldukça gecikerek politikaya dönüşen feminizm, ‘kadın kurtuluşunun’ bu kuşatılmışlığı içinde kendi bağımsızlığını yaratmak için çetin bir mücadele içinde oldu. Felsefeye, bilgi kuramlarına el atarak, yöntemleri, sayıtlıları, söylemi sorguladı ve eleştirdi. Var olan ideolojilere, gerçekleşen politikalara yönelik kendi analizini ve yöntemini kurdu. Akademik ve politik alanlarda ciddi tartışmalar yarattı. Fırtınalı ve sıkıntılı tarihinde, çetin bir mücadeleyle, en çok da muhalefet içinde, hâkim kurtuluş söylemin kutsallığıyla boğuşarak kendini tüm kuramlardan ayıran feminizm, genel muhalefetin paradigmasına, gündemine ve söylemine de oldukça etkide bulundu. Gelişen teorik tartışmalar ve politik mücadelelerle birlikte, feminizm, yeni yaklaşımlar ve analizler geliştirdi. İktidar mekanizmalarıyla içkinleşen patriyarka ile mücadelenin, cinsiyetçiliği diğer bağlaşıklarından soyutlayarak verilmesi durumunda, sonuç alınmadığı ortaya kondu. Yani feminizm, salt kadın hakları ve kadın ihtiyaçları savunusu olmaktan çok öteye geçti. Bir özgürlük politikası olarak, kadınların mağduriyetlerinin önlenmesinin yanında cinsiyetçiliğin dayandığı bütün iktidar sistemlerini masaya yatırdı, çeşitli iktidar mekanizmalarıyla bütünleşerek kurumsallaşan ataerkiden kurtuluş iddiasını geliştirdi. Militarizm de, erkekliğin son derece güçlü örgütlendiği bir iktidar sistemidir. Askeri değerler, erkekliğin ideolojik inşasında çok önemli bir rol oynarlar. Bu nedenle, son yirmi yıldır, ataerkiye karşı bütünlüklü bir özgürlük perspektifiyle, erkekliğin üretim mekanizmalarını sorgulayan feminist kuram, hem militarizm analizini, hem de anti militarist politikayı etkiledi. Türkiye’de bu etkileşim nasıl gelişti? Feminist ve anti militarist dalgaların söylemi, politikası birbirini besledi mi? Kesişmeyen yollar… Bilindiği gibi, Türkiye’de anti militarist çıkışın tarihi de, feminizm gibi, 80 sonrasıdır. Yani ikisi de aynı kuşaktandır. Beslendikleri zemin, soludukları iklim aynıdır. Feminist hareket ve anti militarist örgütlenme, 12 Eylül sonrasının yenilgiler ortamında, çok yönlü kuşatmalar altında, yıkıntılar içinde büyüdüler. Ama o zamandan beri feministler ve anti militaristler pek kesişmeden yolunu bulan, aynı engellerle ayrı ayrı boğuşan iki ayrı nehir gibi aktılar. Solun militarizme yaklaşımı, cinsiyetçiliğe yaklaşımından farksızdı. Özgürlüğü iktidar mücadelesi paradigması içinde ele alan sol, devlet karşısındaki tüm mağduriyetine ve özgürlük adına ödediği bedellere rağmen, bütünlüklü bir sistem karşıtı perspektife sahip olmadığı için, iktidarı en ince, en hegamonik bir biçimde inşa etti. Makûs tarihinin de etkisiyle, devlete karşı mücadele ederken, onun değerlerini, zihniyetini ve söylemini yeniden üretti. Şehitlik, sadakat, bağlılık, cesaret söylemlerinin içine gömüldü. Fedailiğin, askeri kahramanlığın yüceltildiği, liderlik-şeflik sisteminin yetkin bir biçimde geliştirildiği, kadınların nesneleştiği, milliyetçiliğin zemin bulduğu, bu topraklara özgü çeteciliğin-komploculuğun yeni örneklerinin üretildiği, disiplin mekanizmalarının, pragmatizmin, hiyerarşinin ve şiddetin meşrulaştığı bir alan oldu. Anti militarist çıkış, tıpkı feminist hareket gibi, solun yenilgisi ertesinde gelişen sorgulamalar ortamında şekillendi ve kendini “radikal bir özgürlük tutumu” olarak tanımladı. Yenilginin, parçalılığın, travmaların ortamında, bu çıkış, sol içinde aradığı tartışma zeminini yaratamadı. Daha çok anarşist gruplar içinde taban bulan anti militarizm, sol içinde, görmezden gelindi. Vicdani red eylemleri gibi politik çıkışlar ya da orduyu hedef alan kampanyalar geliştirilene dek, anti militarizm “küçük burjuva tutumu” ya da “direnişsizlik” olarak ele alındı. Solla cinsiyetçilik konusunda güçlü bir çatışmaya giren feminist hareket, anti militarist çıkışla olan kader ortaklığına rağmen, militarizm konusunda geleneksel soldan bir türlü ayrışamadı. Türkiye’deki yirmi beş yıllık tarihinde, militarizme karşı feminist politika geliştirme arayışı, hareketin ortak gündemi olmadı. Bu da anti militarist hareketin daralmasının ve “hep başa dönmesinin” nedenlerinden biri oldu. Bilindiği gibi, tüm iktidar ilişkilerine zemin oluşturan, her birini gündelik olarak yeniden üreten bir toplumsal çelişki olan cinsiyetçilik görülmeden gerçekleştirilmeye çalışılan tüm kurtuluş mücadeleleri başarısız kalmakta, radikal bir dönüşüm yaratamamaktadır. Kapitalizmin, her türlü sömürgeciliğin, milliyetçiliğin, heteroseksizmin, yaş hiyerarşisinin, sakatlara yönelik ayrımcılığın vb köklü aşılabilmesi için feminizme, feminist analize, feminist politikaya ihtiyaç vardır. Militarizme dair tam bir gündem zenginliğine sahip olan Türkiye’de, “zorunlu askerlik” gündemini aşamayan anti militarist politikanın da, feminizmden beslenmesi gerekiyordu. Küçük çabalar dışında, nehirler ayrı ayrı, birbirini beslemeden, birbirine değmeden akıyor. Feminist doğrultuda ortaklaşamadığı için, kazanımlarını radikal bir kurtuluşa evrilmenin zorluklarını yaşayan, sürekli müdahalelere uğrayan, iktidar ve kar çatışmalarıyla yarılan kadın hareketinin gündemi, genellikle, kadın haklarıyla ve şiddete karşı mücadeleyle sınırlı durumda. Şiddet gündemde ama iktidar daha az sorgulanıyor. Kadının ailedeki rolü ve hakları için mücadele ediliyor ama aile ya da evlilik kurumuna karşı feminist tutum geliştirilmiyor. “Kadın kurtuluşu” sözü pek telaffuz edilmiyor. Bu nedenle, emek sömürüsüne, yaş hiyerarşisine, heteroseksizme, milliyetçiliğe ve militarizme karşı mücadele, kadın hareketinin gündemine girmiyor. Belirli egemenlik ilişkilerini ve bunun kurumsal şekillerini tanımlayan, cinsiyet sistemlerinin sosyal olarak inşa edilip ekonomik ve siyasal yapılarla da sürdürüldüğünü anlatan feminist analizden beslenmeden yürütülen “kadın mücadelesi”, iç içe işleyen iktidarlar dünyasında, ataerkiyi sürekli tazelenmiş buluyor. Bu nedenle, pek çok platformda “hep başa dönüldüğü” ifade ediliyor. Bu, yeni bir karşı siyasete duyulan ihtiyacın, başka bir dille ifadesidir. İktidar sisteminin kuşatması içinde çaresizleşen kadının özgürlük arayışı, bütünlüklü bir yaklaşıma sahip olmadığı zaman, sadece gözlükler değil, eller de kırılıyor. Militarizm karşısındaki duruş, en önemlisi ise feminizmle açılan mesafe, kadın hareketinin özgürlük iradesini ve politik gücünü zedeliyor. Şiddeti kökünden tutacak bir analiz gücüne ve egemenliğe karşı özgür duruşun şaşırtıcı deneyimlerine sahip olan feminizmin politik iradeye kavuşması daha çetin bir mücadeleyi gerektiriyor. Yaşadığımız kasırgalar içinde, buna gerçekten ihtiyaç duyuluyor. (1) Tanımlama Clausewitz’e aittir. (2) Saigol Rubina, Vatan Millet Kadınlar, 226 (3) “Savaşma fikri, sosyal düzende erkekliğin üstünlüğünün doğrulanması ve “kardeşlik” kavramının inşasında merkezi bir role sahiptir. (Colleen Burke, Kadınlar ve Militarizm, Amargi, Sayı 2, sf: 45) Bu yazı, Zeynep Direk'in derlediği Yapı Kredi Yayınları'ndan çıkan, Cinsiyetli Olmak adlı kitabından alınmıştır.